islam dini

10. Биз мәләкләрин вүҹуду, исмәти (ҝүнаһсызлығы) вә Аллаһын ирадәси илә дүнјада ҝениш истиласына инанырыг. Гур᾽ани-кәримдә исә онларын каинатда мүхтәлиф истила вә мә᾽муријјәтләриндән чохлу сөз ачылмышдыр. Бизим әгидәмизә әсасән онлары вә хүсуси илә адлары Гур᾽ани-кәримдә зикр олунмуш мәләкләри инкар етмәк, күфрә сәбәб олур, һәмчинин истәр бир ҹинс, истәрсә дә мүхтәлиф олан ҹин вә шејтанларын варлығына инанырыг.

11. Биз Аллаһ-таала тәрәфиндән сонунҹу пејғәмбәр һәзрәт Мәһәммәддән (с) габагкы илаһи пејғәмбәрләрә назил олмуш бүтүн асимани китаблара инанырыг. Белә ки, Гур᾽анда адлары чәкилмиш китаблара гаршы ајдын, Гур᾽анда адлары чәкилмәјән китаблара гаршы исә иҹтимаи шәкилдә инанырыг.

12. Биз «вәһј»-ә инанырыг. Јә᾽ни илаһи пејғәмбәрләрин Аллаһ-таала илә мә᾽нәви вә ҝизли рабитәси, һәмчинин бүтүн илаһи дин вә асимани китабларын Аллаһ тәрәфиндән вәһј јолу илә инсанлара чатдырылмасына инанырыг. Илаһи пејғәмбәрләр бундан башга бир сыра һөкмләр вә елмләри дә Аллаһ-тааладан алыб, халга чатдырмышлар. Онларын вәһји исә үч нөв олмушдур:

Биринҹи: Илаһи кәламын заһири һиссијјат үзвләри јолу илә дејил, мәһз пејғәмбәрин гәлбинә өтүрүлмәси;

Икинҹи: Илаһи кәламын бир шеј ҝөзә ҝөрүнмәдән гулағына јетирилмәси;

Үчүнҹү: Вәһј мәләјинин пејғәмбәрә назиһ олараг, Аллаһ кәламыны бир баша олараг она јетирмәси:

Һәр үч нөвүн бүтүн пејғәмбәрләр һаггында онларын дәрәҹәләри, заманлар, мәканлар вә вәһј олунан сөзләрин бир-бириндән фәргли олмасы илә һәјата кечмәси мүмкүндүр.

13. Бизим әгидәмизә ҝөрә бүтүн илаһи пејғәмбәләр дини ишләрдә һәр нөв ҝүнаһ, хәта вә сәһвдән мә᾽сумдурлар. Белә ки, истәр ушаглыг, истәрсә дә сонракы һәмчинин истәр пејғәмбәрликдән габаг, истәрсә дә ондан сонра дөвранларда онлардан һеч бир бөјүк вә ја кичик ҝүнаһ баш вермәз.

Илаһи пејғәмбәрләр Аллаһ-таала тәрәфиндән һөкмләри өјрәнмәк вә ону халга данышыг вә ја јазы јоллары илә чатдырмагда сәһвә јол вермәзләр. Һәмчинин онларын (илаһи һөкмләри) ҹәмијјәт арасында да иҹра етмәк, шәхси әмәлләр вә фәрди тәгва һаллары да бу гәбилдәндир.

14. Биз һәзрәт Пејғәмбәр (с), мә᾽сум имамлар, һәмчинин онларын һәр бир сәһабә вә јахынлары мәләкләр вә с. мүгәддәсләр һаггында «ғүлув» етмәји, истәр ағыл, истәрсә дә шәриәт бахымындан тә᾽кидлә һарам билирик. «Ғүлув» исә әгидә бахымындан онларын һәгиги һәддини ашмагдан ибарәтдир ки, ашағыдакылардан ибарәтдир:

1. Аллаһ-тааланын вүҹудуну инкар едәркән онлары Аллаһ билмәк;

2. Һәм Аллаһ, һәм дә онлары мүстәгил шәкилдә Аллаһ билмәк;

3. Мәсиһиләрин Иса (ә) барәдә дедикләри шәрикә гаил олмаг;

4. Онларын Аллаһа мәхсус олан бә᾽зи сифәтләр малик олмасыны билмәк; мәсәлән ҝөјләр вә јерин халигијјәти, инсанлар вә һејванларын јараданы, бүтүн дириләрә рузи верән, ҹанлы вә гејри-ҹанлылары дирилдиб, өлдүрмәк вә с. бу кими хүсусијјәтләри гејд етмәк олар. Гејд етмәк лазымдыр ки, «ғүлув» чох вахтлар күфрә сәбәб олур.

15. Биз һал һазырда мүсәлманлар әлиндә олан мүгәддәс Гур᾽ани-мәҹидин тәһриф олмамасына инанырыг. Белә ки, бу мүгәддәс китаб, вәһј мәләјинин Аллаһ-таала тәрәфиндән һәзрәт Пејғәмбәрин (с) мүгәддәс гәлбинә назил етдији, О һәзрәтин (с) мүсәлманлара јетирдији, Гур᾽ан катибләри васитәси вә даһа сонра саир катибләр васитәси илә јазылараг мүсәлманларын ихтијарында гојулан вә тәһриф олунмадан әлдән-әлә мүсәлманлар васитәси илә бизә чатмыш китабдан ибарәтдир. Бу Гур᾽андан нә бир сурә вә ја ајә азалмыш, нә дә она бир ајә вә ја сурә артырылмышдыр.

Бәли, бу нурани китаб О һәзрәтин мүбарәк гәлбинә нази олан, «лөвһи-мәһфузда» мөвҹуд олан вә «лөвһи-мәһфузда» мөвҹуд олан исә Аллаһ-тааланын әзәли елминдә мөвҹуд олан бир һәгигәтдир.

16. Бизим әгидәмизә ҝөрә он икинҹи имам Мәһәммәд ибни Һәсән Әл-һөҹҹәт (ә.ҹ), һәзрәт имам Һәсәни Әскәринин (ә) әсриндә о һәзрәтин (ә) белиндән дүнјаја ҝәлмиш вә о һәзрәтин (ә) вәфатында габаг Аллаһ-таала тәрәфиндән вә һәзрәт Пејғәмбәрин (с) ҝөстәришинә әсасән, јер үзүндә бүтүн мәләкләр үчүн имам вә рәһбәрлијә сечилмиш вә о замандан индијәдәк гејб пәрдәси архасында олараг вилајәт вә имамәт вәзифәси, һәмчинин ҹәмијјәтин илаһи һакимијјәтинин гејб ишләринә јијәләнмәкдәдир. Аллаһ-тааланын мәшијјәти олдугда исә дүнјаны әдаләтлә долдурараг ону ҝөзәл вә үрәјәјатан бир мәкана чевирәҹәкдир.

17. Бизим әгидәмизә ҝөрә ислам Пејғәмбәри (с) илаһи тә᾽лим васитәси илә бүтүн дини һөкмләр, динин әсаслары вә әмәлләри, бүтүн Гур᾽ан сиррләри вә маарифи, һәмчинин өзүндән габагкы пејғәмбәрләрә назил олмуш китаблардан, пејғәмбәрлији әсриндә мөвҹуд олан бүтүн елмләр, гаршылашдығы бүтүн елми суаллар вә тәсәввүр вә дәрк едилмәси бизим дәркимиздән кәнар олан бүтүн елмләр вә гејби хәбәрләрдан аҝаһ олмушдур. Һәмчинин О һәзрәтин (с) мә᾽сум ҹанишинләри барәдә дә белә бир әгидәјә бағлыјыг.

18. Биз Аллаһ китабы олан Гур᾽ани-мәҹидин һөҹҹәт олмасына инанырыг. Јә᾽ни мүәјјән шәраитлә Гур᾽ан заһиринин дәлаләт етдији һәр һансы бир дини әсас, әмәл вә ја елми гәбул етмәк лазым, онлары рәдд етмәк исә һарам сајылыр.

19. Биз ислам пејғәмбәри һәзрәт Мәһәммәдин (с) сүннәтинин (давранышынын) һөҹҹәт олмасына инанырыг.

Сүннәт Гур᾽ани-кәримдән әлавә һәзрәт Пејғәмбәрин (с) дини һөкмләр вә илаһи маариф ады илә бәјан етдији кәламындан ибарәтдир. Һәмчинин бизим әгидәмизә ҝөрә, мә᾽сум имамлар (ә) О һәзрәтин сүннәтини (давранышыны) нәгл вә бәјан едәнләрдир. Һәмчинин һәзрәт Пејғәмбәрин (с) сүннәти там шәкилдә вә олдуғу кими О һәзрәтдән (с) мә᾽сум имамлара чатмышдыр ки, мәһз онларын васитәси илә башгаларына чатан сүннәт һәр нөв хатаркарлыг, тәһриф вә шүбһәдән кәнардыр. Аллаһ-таала гијамәт ҝүнүндә бүтүн инсанлары Гур᾽ан вә сүннәт васитәси илә сорғу-суала чәкәҹәк вә онлардан һесаб чәкәҹәкдир. Инсанлар да өз иддиаларыны исбат етмәк вә ја өзләрини сәһвләрдән тәмизә чыхартмаг үчүн бу ики һөҹҹәтә үз ҝәтирәҹәкләр.

20. Биз сағлам ағыл вә гәти идракын һөҹҹәт (сүбут) олмасына инанырыг. Белә ки, һәр бир инсанын әгидә вә әмәлләрин јахшылыг вә пислијинә гаршы гәти идракы, Гур᾽ани-кәрим вә Пејғәмбәрин (с) сүннәти кими мөһкәм дәлил вә сүбут сајылыр. Гијамәт ҝүнү Аллаһын әдаләт мәһкәмәсиндә дә ағыл, инсанын әнҹам вердији бүтүн хејир ишләрә, һәмчинин саваблар вә онун бүтүн ҝүнаһлары барәдә мәһкумијјәт вә ҹәзаланма сәнәди олаҹагдыр.

21. Биз варлыг аләминин заман бахымындан сонрадан вүҹуда ҝәлмәсинә инанырыг. Јә᾽ни Аллаһ-таала аләмин бүтүн варлыгларыны өз уҹа ирадә вә мәшијјәти илә мүтләг олан јохлугдан вүҹуда ҝәтирмишдир. Аллаһ-таалаын мүгәддәс заты әзәли олан ваҹибул-вүҹуд, ондан башгаларынын варлығы исә мүмкинул-вүҹуд»дур. Белә ки, Аллаһ-таала олдугҹа ондан башга һеч бир шеј (варлыг) олмамышдыр.

22. Биз инсанын ихтијар үзүндән әнҹам вердији ишләри барәдә «әмрун бәјнәл-әмрәјн» әгидәсинә бағлыјыг. Белә ки, онун әнҹам вердији һәр бир ишдә һәм өзүнүн һәм дә Аллаһын ролу вардыр. Ондан ирадә вә һәрәкәт, Аллаһ-тааладан исә мүгәддимә вә әмәлдә көмәкдир.

Инсан сырф шәкилдә мүстәгил дејилдир. Јә᾽ни онун ирадә вә истәји әнҹам вердији ишләрин там сәбәби вә Аллаһ-тааланын онун ишләриндә һеч бир ролунун олмамасы кими дејилдир. Бу исә «тәфвиз» (инсанын Аллаһдан там шәкилдә ајры вә мүстәгил олмасы) адланыр. Һәмчинин Аллаһ-таала ирадәси дә онун ишләриндә там ихтијар дашымыр. Белә ки, инсан өз ишләриндә ихтијар вә ирадәдән мәһрум олараг, бајраг үзәриндә күләк васитәси илә һәрәкәт едән шәкил кими дејилдир. Бу исә «ҹәбр» (инсанын өз ишләриндә һеч бир ихтијара малик олмајыб, мәҹбуријјәт үзүндән иш ҝөрмәси) адланыр. Елә буна ҝөрә дә «әмрун бәјнәл-әмрәјн» инсан вә Аллаһын онун ихтијары үзүндән һәјата кечән ишләриндә тәквини шәрик олмасы демәкдир. бу бахымдан һалал вә һарам ишләрин арасында һеч бир фәрг јохдур. Бахмајараг ки, бунлар саир бахымлардан бир-бири илә фәрглидир. Белә ки, Аллаһ-таала һалал ишдән разы, һарам ишдән исә наразыдыр. Һалал ишә фәрман вә ја иҹазә верәрәк, һарам ишә гадаған вә нәһј едир. Јахшы вә һалал иш үчүн саваб, һарам иш үчүн исә әзаб верәҹәкдир.

Бу үстүнлүкләр инсанын ихтијары илә әнҹам вердији ишләрин шәр᾽и бахымындандыр.

23. Бизим «Бәрзәх» аләминә инамымыз вардыр. Бәрзәх дүнја аләми илә Гијамәт арасында олан фасиләдә јерләшән хүсуси бир јердир ки, бу аләм дүнјасыны дәјишмиш бүтүн инсанлар вә оранын ишләрини өһдәсинә алан мәләкләрин галдығы мүвәггәти јериндән ибарәтдир. Бәрзәх аләминдән мүвәггәти Беһишт, Ҹәһәннәм, саваб вә әзаб мөвҹуддур вә ора дахил олан руһлар үч нөвдүр.

1. Ојаг олуб, не᾽мәтләр ичиндә галан халис мө᾽минләрин руһу;

2. Ојаг олуб, әзаб ичиндә галан әсил кафир вә фасигләрин (азғынларын) руһу;

3. «Субат» адланан вә Гијамәт ҝүнүнәдәк өлүмдән сонра јухуја бәнзәр бир һалда галан әгидә вә ағыл бахымындан мүстәзәф олан орта вәзијјәтли инсанлар.

26. Биз ахирәт аләминәд әмәлләрин һесаб олунмасына инанырыг. Белә ки, бир инсанын дахили әгидәләри, заһири әмәлләри вә руһи сифәтләри вә әхлагына даир јахшы вә пис әмәлләри ағыл вә мә᾽нәви ҹәһәтдән һесабланараг о аләмин мүтәхәссисләринин ајырд етдијинә әсасән саваб вә ҹәза вериләҹәкдир. Белә бир һесабламада јахшы вә дәјәрли әмәлләр «ағыр», пис вә дәјәрсиз әмәлләр исә «јүнҝүл» адланыр.

27. Бизим әгидәмизә әсасән дүнјада һәр бир инсанын јахшы вә пис әмәлләри онун дәрракә гүввәси камилләшдикдән өмрүнүн сонунадәк мә᾽мур олунмуш мәләкләр васитәси илә јазылыр. Онун әмәлләри истәр заһири бәдән ишләри, истәр јахшы әгидәләр, һәмчинин истәр бөјүк, истәрсә дә кичик ҝүнаһлардан олса белә, ахирәт аләминдә китаб шәкилдә сағ вә ја сол әлинә вериләҹәк вә о да ашкар мүһакимәдән габаг (әмәл) китабында мөвҹуд оланлар, һәмчинин әмәлләринин неҹә һесабланмасы илә таныш олаҹагдыр.

28. Биз ахирәт аләминдә «шәфаәт» мәсәләсинә инанырыг. Белә ки, бә᾽зи ҝүнаһкарлар Ҹәһәннәм әзабына мәһкум олундугдан сонра Аллаһ-таала бә᾽зи шәхсләрә шәфаәт вә васитәчилик иҹазәсини верәҹәк вә беләликлә дәо ҝүнаһкарлары бағышлајаҹагдыр.

Шәфаәт јалныз Аллаһ-таала изни һәмчинин шәфаәт едәнләр вә ја (шәфаәт истәјән) ҝүнаһкарларын хаһиши илә олаҹагдыр.

Шәфаәт едәнләр бөјүк илаһи пејғәмбәрләр, мәләкләр, алмиләр, шәһидләр вә салеһ бәндәләрдән ибарәтдир.

Һәмчинин шәфаәт күфр вә ширк үчүн дејил, әксинә әмәли ҝүнаһлара аиддир. Шәфатин фајдасы исә әзабдан хилас олмаг вә јахуд әзабын азалмасындан ибарәтдир. Гејд етмәк лазымдыр ки, шәфатә Беһишт әһли һаггында да һәјата кечәҹәкдир. Белә ки, әмәли нагис, савабы аз вә мәгамы ашағы олан бә᾽зи Беһишт әһли, шәфаәт васитәси илә даһа уҹа олан мәгам вә даһа артыг саваба наил олаҹагдыр.

29. Биз Гијамәт ҝүнү сона чатдыгдан сонра әбәди Беһиштә инанырыг. Јә᾽ни Гијамәт ҝүнү сона чатыб, бир дәстә јахшы әмәл вә ја шәфаәт васитәси илә ҝөзәл саваба, ајры бир дәстә исә ҹәзаја лаиг ҝөрүлдүкдән сонра, Аллаһ-таала јахшы бәндәләр вә сәадәтә чатанлары ҝөзәлликдә вәсф олунмајан вә әзәмәтдә үрәјәјатан олан Ҹәннәт вә ја Беһишт адлы јердә сакин едәҹәкдир ки, бу Беһишт әбәди вә даими бир јердир. Беһиштин инсанын тәсәввүрүндән кәнар олан отаглары, мәртәбәләри, бағлары, ағаҹлары, сонсуз мејвәләри, гадынлары, кәнизләри вә хадимләри вардыр. Ора дахил олан шәхс, һеч вахт орадан хариҹ олмајаҹагдыр. Беһиштдә гоҹалыг, көһнәлик, хәстәлик, нараһатлыг, гәм-гүссә, һәмчинин һеч бир зијанвериҹи, зәрәрли вә шәрр олмајаҹагдыр вә гејд олунмуш Беһишт һал һазрыда мөвҹуддур.

30. Биз Гијамәт ҝүнү сона чатдыгдан сонра әбәди Ҹәһәннәмә инанырыг. Јә᾽ни Гијамәт мәһкәмәсиндә шиддәтли әзаб вә ҹәзаја мәһкум олунмуш шәхсләр, инсан тәсәввүрүндән кәнар, мүхтәлиф әзаб вә одларла долу олан Ҹәһәннәм адли бир јердә дусдаг олаҹаглар. Ҹәһәннәм, кафирләр һәмчинин азғын әгидәли шәхсләр үчүн әбәди вә даимидир вә һеч вахт орадан хариҹ ола билмәјәҹәкләр. Амма әмәл бахымындан ҝүнаһкар оланлар үчүн исә мүвәггәти бир јердир.
ИКИНҸИ БөЛҮМ
ӘМӘЛЛӘРӘ АИД ВАҸИБ ВӘ ҺАРАМ ИШЛӘР
БИРИНҸИ ФӘСИЛ
ДИНИ МААРИФ ВӘ БАШГА ЕЛМЛӘРӘ АИД МӘСӘЛӘЛӘР

31. Һәр бир мүкәлләф вә ағыллы инсана, динин әсасларына е᾽тираф едиб, мәзһәбин әсасларны гәлбән әзигә бағладыгдан сонра, ислам дининин әмәлә даир програмлары, һәмчинин ваҹиб вә һарам ишләри өјрәнмәси ваҹибдир.

32. Шүбһәсиз динин әсасларына инанан һәр бир шәхс дин тәрәфиндән әмәл мәрһәләсиндә өһдәсиндә олан бир сыра ваҹиб әмәлләр, һәмчинин тәрк етмәси ваҹиб олан бир сыра һарам ишләрдән иҹмали шәкилдә аҝаһ олур. Белә бир һөкмләрә, динин лазым олан әмәлләри дејилир. Һәмчинин (бәдән үзвләринә аид) програм да адланыр.

33. Һәр бир мүкәлләф јухарыда гејд олунмуш һөкмләрдән аҝаһ олдуғу кими, јә᾽ни һәгиги әмәл вә Аллаһын ондан бу әмәлләри әнҹам вермәси истәјини билән кими, әгли һөҹҹәт (дәлил) онун үчүн тамамланыр вә белә бир шәхсин чалышараг һәр һансы бир јол илә онлара јијәләниб әмәл етмәси ваҹибдир. Әкс тәгдирдә исә ахирәтдә ондан суал олунаҹаг вә ҹәзаландырылаҹаг.

34. Јухарыда гејд олунан мәсәләјә әсасән, һәр бир мүкәлләфә әмәлләр барәдә «иҹтиһад» вә «фигаһәт»-и әлдә етмәк ваҹиб сајылыр. Белә ки, бүтүн шәриәт һөкмләрини Гур᾽ани-кәрим, һәдисләр, һәмчинин һәзрәт Пејғәмбәр вә онун Әһли-бејтинин (ә) давранышларындан истихраҹ едиб әлә ҝәтирмәси, даһа сонра о һөкмләри зеһниндә јахуд бир китабда өзү вә ја башгаларынын истифадә етмәси үчүн јаддаш етмәлидир. Бу исә «иҹтиһад» вә «фигаһәт» адланыр. Белә бир узун јолу өтмәк чохлу шәртләр вә зәһмәтләр тәләб етдији үчүн, јалныз надир шәхсләрә нәсиб олур.

35. Иҹтиһад јолуну ҝетмәјән вә ја ҝетмәк истәмәјән шәхсә тәглид етмәк ваҹибдир. Јә᾽ни гејд олунмуш јолу өтүб, шәриәт һөкмләриндә мүтәхәссис олмуш ҹамиуш-шәраит (јә᾽ни бир сыра шәртләрә малик олан) фәгиһ мүҹтәһидә үз ҝәтириб, өзүнүн һәгиги һөкмләрини онун фәтвасы әсасында әлдә етмәлидир. Елә буна ҝөрә дә «иҹтиһад» вә «тәглид» мүкәлләфин әмәлә даир һөкмләрә чатмагда ики ајрыҹа јолдур вә о бу ики јол арасында ихтијар саһибидир.

36. өзү мүҹтеһид олмајан вә башга бир мүҹтеһиддән тәглид етмәк истәмәјән шәхсә дини һөкмләрә чатмаг үчүн үчүнҹү јолу сечмәси ваҹибдир. Үчүнҹү јол исә еһтијат үзрә әмәл етмәкдән ибарәтдир. Јә᾽ни һөкмүнү билмәдији һәр һансы бир әмәлин (ваҹиб олмасыны) еһтимал вердикдә ону јеринә јетирмәлидир вә белә бир һалда ону тәрк етмәси һарамдыр. Лакин дини мәсәләләрдә еһтијат јолуну тапмағын өзү иҹтиһада бағлыдыр. Елә буна ҝөрә дә дини һөкмләрә чатмаг јолу «иҹтиһад» вә «тәглид»-ә аиддир.

37. Тәглидин мәһәлли мүкәлләфин истәр данышыг, истәр рәфтар, истәр ибадәт, истәр мүамилә, истәрсә дә саир бу кими һөкмүнү билмәдији мәсәләләрдән ибарәтдир.

Беләликлә тәглид едән шәхс, һәр бир әмәлдән габаг фәгиһә үз ҝәтирәрәк өз вәзифәсини ајдынлашдырмалыдыр. Чүнки әкс тәгдирдә ваҹиб олан бғир әмәли тәрк етмәси вә ја һарам олан бир әмәлә мүртәкиб олмасы вә ҝүнаһа дүшмәси мүмкүндүр.

38. Бир заманда мүхтәлиф фәгиһләр (мүҹтеһидләр) оларса, тәглид етмәк истәјән шәхсин онларын барәсиндә ахтарыш апармасы ваҹибдир. Онларын һамысы елми бахымдан ејни сәвијјәдә вә јахуд бир-бири илә бәрабәр олдугда исә онларын һәр һансы бириндән тәглид едә биләр. Амма онлардан бири башгаларындан даһа елмли оларса, мәһз даһа елмли фәгиһдән тәглид етмәлидир.

39. Тәглид үчүн мүәјјән шәртләрә малик олмајан фәгиһдән тәглиди дөндәриб, шәртләрә малик олан фәгиһдән тәглид етмәк ваҹибдир. Бу исә онун биләрәкдән вә ја сәһвән тәглид етмәси арасында һеч бир фәрг јохдур. Һәмчинин о фәгиһин әввәлдән вә ја сонрадан (гејд олунмуш) шәртләрә малик олмамасы арасында да һеч бир фәрг јохдур. Һәтта сонрадан ајры бир фәгиһ ондан үстүн олдугда белә тәглидини дөндәрмәлидир.

40. Тәглид едән шәхсин биринҹи мүҹтеһиди вәфат етдикдә, дири мүҹтеһид вәфат едән мүҹтеһиддән биликли оларса бүтүн мәсәләләрдә дири мүҹтеһиддән тәглид етмәси ваҹибдир. Амма вәфат едән мүҹтеһид, дири мүҹтеһиддән биликли вә ја онунла бәрабәр оларса, мүкәлләф (вәфат етмиш мүҹтеһиддән) тәглид етмәкдә галмаг мәсәләсиндән башга мәсәләләрдә биринҹи мүҹтеһид вә јахуд дири мүҹтеһид јахуд да бә᾽зи мәсәләләрдә биринҹи, бә᾽зи мәсәләләрдә исә икинҹи мүҹтеһиддән тәглид едә биләр.

41. Һәр бир зонадан исте᾽дадлы вә мадди имканы олан бир дәстәнин һиҹрәт едәрәк елми мәркәзләрә ҝәлиб, өзүнүн мәзһәби вәзифәләрин әнҹам вермәк, һәмчинин башгаларыны өјрәдиб, тәрбијәләндирмәк (милләтләри һидајәт едиб ахирәт, ҹәһәннәм вә с. ишләрдән горхутмаг) үчүн дини әсаслары, әмәлләри вә илаһи маарифи үзрә тәһсилә мәшғул олмасы ваҹибдир.

42. Халгын дәстә вә үммәт тә᾽јин етмәси тәрзиндә дини ҹәмијјәтләр вә елми һөвзәләр јаратмасы «кифајә ваҹиб»[1] сајылыр. Белә ки, онлар ашағыдакы үч һәдәфи һәјата кечирмәлидир:

1. Ҹаһилләрин хејир, (јә᾽ни) динин әсаслары, әмәлләри вә бәјәнилмиш әхлаг, һәмчинин инсанын мә᾽нәви тәкамүл вә мадди рифаһына сәбәб олан маариф вә елмләрә тәрәф дә᾽вәт олунмасы;

2. Әмр бе мә᾽руф; (јә᾽ни һәр нөв јахшылыға дә᾽вәт етмәк).

3. Нәһј әз мүнкәр. (Јә᾽ни һәр нөв пис ишдән чәкиндирмәк.

Бу вәзифә «кифаји ваҹиб» олараг бүтүн мүсәлманлар вә ја бүтүн мүкәлләфләрин өһдәсиндәдир.

Дәстә вә үммәтдән мәгсәд елми вә дини маариф һөвзәләриндә тәһсил алан (вә ја дәрс верән) шәхсләрдән ибарәтдир. Беләликлә мүсәлманлара белә бир мәркәзләрин үзвләрини өз араларындан тә᾽јин едәрәк онларын хәрҹләрини һазырламасы кифаји ваҹиб сајылыр. Лакин ағыл һөкмүнә әсасән һәр бир ҹәмијјәтин башчыја еһтијаҹы олдуғу үчүн белә бир иш ҹәмијјәтин башчысына ваҹиб олаҹагдыр.

43. Ҹаһили дүз јола јөнәлтмәк ваҹибдир. Јә᾽ни имкан дахилиндә дини һөкмләр сајылан истәр әгидә, истәр әмәл, истәрсә дә онларын мүгәддимәләрини халга өјрәдиб онлары доғру јола һидајәт етмәк зәруридир. Бу ваҹиб әмәл исә дини һөвзәләрин јарадылышынын әсаслы нәтиҹәләриндән сајылыр.

44. Фасиг (азғын) бир шәхсин ҝәтирдији һәр һансы бир хәбәр һаггында ахтарыш апармаг ваҹибдир. Белә ки, онун ҝәтирдији хәбәр, истәр мә᾽сумдан бир һөкм вә ја һикмәт вә јахуд бир фәгиһдән нәгл олунан фәтва кими дини һөкм, истәрсә дә бир мејјитдән бир вәсијјәтин нәгл олунмасы кими хариҹи мөвзулардан олдугда, (бу һагда ахтарыш вә тәдгигат апарылмалыдыр). Белә бир ваҹибә исә «шәрти ваҹиб» дејилир. Јә᾽ни бу хәбәрә әмәл етмәјин шәрти, о һагда ахтарыш апарыб јәгин һасил етмәкдән ибарәтдир. Әкс тәгдирдә исә онун һеч бир е᾽тибары олмајаҹагдыр.

45. Шәриәт һөкмләринин өзүнү өјрәнмәк ваҹиб олдуғу кими, онун мөвзуларыны, јә᾽ни намаз, оруҹ, зәкат, һәҹҹ, кәффарат вә с. бу кими шәриәт тәрәфиндән ихтира олунмуш ибадәтләри дә өјрәнмәк ваҹибдир.

Һәмчинин ибадәтләрин шәртләри вә манеәләрини өјрәнмәк дә ваҹибдир. Буна мисал олараг намазын һиссәләри сајылан «тәкбирәтул-еһрам», «рүку», «сәҹдәләр» вә намазын шәртләри сајылан бәдән вә ҝејимин пак олмасы, дәстәмазлы вә үзү гибләјә олмаг, һәмчинин онун манеәләри сајылан намаз ортасында данышмаг, бир шеј јемәк вә с. ишләри гејд етмәк олар. Һәҹҹ әмәлинин һиссәсиндән сајылан «еһрам» «вүгуф», «тәваф» вә «сә᾽ј» дә бу гәбилдәндир.

Лакин гејд етмәк лазымдыр ки, адәтән дини һөкмләри өјрәнмәк шәриәт вә ағыл бахымындан, динин әсасларыны (әгидә мәсәләләрини) өјрәнмәк исә мәһз ағыл бахымындан ваҹибдир.

47. Диндә бид᾽мәт гојмаг һарамдыр. Јә᾽ни диндән сајылмајан вә ја дини бир әмәл олмасы исбат олунмајан һәр һансы бир иши дин ады илә әнҹам вермәк вә ја башгасына өјрәтмәк һарам сајылыр. Бунун исә әгидәләр, ибадәтләр вә ја бундан башга шејләр олмасы арасында һеч бир фәрги јохдур. Бид᾽әтә мисал олараг, мүәјјән бир јердә мүәјјән бир ағаҹын мүгәддәслијинә инанмаг, мүәјјән бир јер вә ја ҝүндә һәмчинин бир шәхсин адына аш биширмәк, «вүсал» вә ја «сүкут» оруҹу тутмаг кими әмәлләри гејд етмәк олар.

48. Елмсиз һалда мүҹтеһид олуб-олмадан фәтва вермәк вә ја шәриәт һөкмүнү бәјан етмәк һарамдыр. Һәмчинин шәриәт һөкмләринә аид суала сәһв ҹаваб вермәк дә бу гәбилдәндир.

49. Дин алиминин өз елмини ҝизләтмәси һарамдыр. Белә ки, әгидәләр елми үзрә мүтәкәллим (алими), шәриәт һөкмләри үзрә мүфәссир, сүннәт (мә᾽сумларын давранышы) вә һәдис елмләри үзрә мүһәддис (һәдис нәгл едән) алимләрә өз елмләрини јајмаг ваҹибдир. Јә᾽ни имканы, ҹәмијјәтин еһтијаҹы олан һәмчинин ондан башга бу вәзифәни јеринә јетирән бир алимин олмадығы һалларда дили вә гәләми илә өз мә᾽луматларыны јајыб, бәјан етмәлидир.

Амма гејд етмәк лазымдыр ки, бу мәсәләдә елм саһиби тәк оларса, елми јајмаг она «ејни ваҹиб», елм саһиби бир нечә нәфәр олдугда исә елми јајмаг (онларын һәр биринә) «кифаји ваҹиб» сајылыр.

50. Ҹәмијјәтин бөјүк еһтијаҹы олан һалда һәр бир дүнјәви иш вә фәнни үзрә мүтәхәссис алиминин өз билијини ҝизләтмәси һарамдыр ки, буна мисал олараг мүхтәлиф саһәләрдә «һәкимлик» вә «мүһәндислик» һәмчинин мүхтәлиф сәнаје ишләриндә баҹарыглары гејд етмәк олар. Һәтта онларын һәр биринә, халгын еһтијаҹларынын өдәнилмәси һәддиндә өз ишләринә мәшғул олмасы «кифаји ваҹиб» сајылыр. Неҹә ки, халгын һәр биринә халгын еһтијаҹы олан һалда артыг мәһарәт тәләб етмәјән тиҹарәт, чөрәкчилик, әкинчилик, һејвандарлыг вә бу кими ишләрә мәшғул олмасы «кифаји ваҹиб» сајылыр. Һәтта ислам өлкәләриндә үмуми вә зәрури еһтијаҹ сајылыб, тәрк едилдикдә ҹәмијјәтин корлуг чәкмәсинә сәбәб олан фәһләликдән бөјүк идарә вәзифәләринә гәдәр ишләрдә мәшғул олмаг бә᾽зи ватлар «кифаји», бә᾽зи вахтлар исә «ејни» ваҹиб сајылыр. Лакин мәгсәд һеч дә онларын пулсуз ишләмәси дејил, әксинә мааш алыб-алмаса да ваҹиб ишә мәшғул олмасындан ибарәтдир.
ИКИНҸИ ФӘСИЛ
ИБАДӘТЛӘР, НАМАЗ, ЗӘКАТ, ХҮМС, ОРУҸ, ҺӘҸҸ, ӘМР БЕ МӘ᾽РУФ, НӘЈЗ ӘЗ МҮНКӘР, КӘФФАРӘЛӘР ВӘ ОНЛАРЫН МҮГӘДДИМӘЛӘРИНӘ АИД МӘСӘЛӘЛӘЛӘР

51. Тәһарәтсиз шәхсә ашағыдакы дөрд әмәл үчүн тәһарәт әлдә едиб, (дәстәмаз, гүсл вә ја тәјәммүм етмәси) ваҹибдир:

1. Намаз;

2. Ваҹиб тәваф; (Кә᾽бәнин әтрафында доланмаг).

3. Гур᾽ани-мәҹид хәттинә тохунмаг;

4. Истиһазә олмуш гадынын она гүслүн ваҹиб олуб-олмамасына бахмајараг ҝүндә беш дәфә ваҹиб олан ҝүндәлик намаз үчүн дәстәмаз олмасы.

52. Ҹәнабәтли шәхсә ашағыдакы алты әмәли әнҹам вермәси үчүн ҹәнабәт гүслү етмәси ваҹибдир.

1. Намаз;

2. Аллаһ евинин тәвафы;

3. Гур᾽ани-кәримин хәттинә тохунмаг;

4. Сәҹдә ајәләрини охумаг;

5. Мәсҹидләрдә дајанмаг;

6. Мәсҹидул-һәрам вә Мәсҹидун-Нәби (с) мәсҹидләриндән кечмәк.

53. Ваҹиб намазы гылмаг вә ваҹиб тәвафы јеринә јетирмәк үчүн сидик мәхрәҹини јумаг, һәмчинин гаит мәхрәҹини су вә ја үч тинә (даш, парча вә с...) илә пак етмәк ваҹибдир.

54. Гејд олунмуш алты әмәли әнҹам вермәк үчүн һејздән пак олмуш һәр бир гадына һејз гүслү етмәк ваҹибдир.

55. Гејд олунмуш алты әмәли әнҹам вермәк үчүн ушаг доғуб нифас ганы ҝөрән гадына нифас гүслү етмәк ваҹибдир.

56. Гејд олунмуш алты әмәли әнҹам вермәк үчүн истиһазә ганы ҝөрмүш гадына истиһазә гүслү етмәк ваҹибдир.

57. Бәдәни сојумшу вә үч гүслдән габаг әли вә ја бәдән үзвләриндән бирини мејјитин бәдәнинә тохундуран шәхсә мәсси мејјит гүслү етмәк ваҹибдир. Бундан башга һалларын исә гүслү јохдур. Һәмчинин инсан бәдәнинин сүмүклү һиссәси дә инсанын бүтүн бәдәни һөкмүндәдир.

58. Дәстәмаз вә гүсл етмәк имканы олмадыгда, дәстәмаз вә гүсл шәрт сајылан һәр һансы бир әмәл үчүн дәстәмаз вә ја гүсл әвәзинә тәјәммүм етмәк ваҹибдир.

59. Истәр киши, истәрсә дә гадын, истәр бөјүк, истәрсә дә кичик вә һәтта зинадан әмәлә ҝәлмиш мүсәлман ушағын үзүнү ҹан верәркән гибләјә тәрәф чевирмәк ваҹибдир. Үзүнү гибләјә тәрәф чевирмәкдән мәгсәд ону архасы үстә јатыздырмагдан ибарәтдир. Белә ки, ајаглары гибләјә тәрәф олмалыдыр. Амма гејд етмәк лазымдыр ки, бу мәсәлә һаггында мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

60. Мүсәлманын вәфатындан хәбәрдар олан һәр бир мүкәлләф әввәлҹә онун бәдәнинин нәҹасәтини пак етмәк вә даһа сонра она үч нөв су илә гүсл вермәси «кифаји ваҹиб» сајылыр. Үч нөв су исә ашағыдакылардыр:

Биринҹи: Сидрлә гатылмыш су;

Икинҹи: Кафурла гатылмыш су;

Үчүнҹү: Халис су.

61. Мејјитин сәҹдә едәркән јерә дәјән једди бәдән үзвләринә кафур сүртмәк ваҹибдир. Сәҹдә үзвләри дедикдә алын, әлләрин ичи, дизләр вә ајағын ики бөјүк бармағынын башы нәзәрдә тутулур.

62. Һәр бир мүсәлманы үч тәмиз вә һалал парча илә кәфәнә бүкмәк ваҹибдир. Биринҹи: Лонҝ; Икинҹи: Көјнәк; Үчүнҹү: Сәртасәр.

Гејд етмәк лазымдыр ки, гүсл, һүнут (сәҹдә үзвләринә кафур сүртмәк) вә кәфән дөјүш мејданларында шәһид оланлара аид дејилдир.

63. Јашы алтмышы өтмүш һәр бир мүсәлман өлүсү (һәтта зинадан јаранмыш мүсәлман ушағы) үчүн мејјит намазы гылмаг ваҹибдир. Мејјит намазы исә гүлс, кәфән вә һүнутдан сонра гылыныр.

64. Һәр бир мүсәлман мејјитини торпаг алтында гибләјә тәрәф дәфн етмәк ваҹибдир. Белә ки, ону гәбрдә сағ тәрәфи үстә јатыздырыб үзүнү гибләјә тәрәф гојмаг лазымдыр. Гејд етмәк лазымдыр ки, мејјит үчүн гүсл, һүнут, кәфән, намаз вә дәфн ишләринин әнҹам верилмәси бүтүн мүсәлманлара кифаји ваҹиб сајылыр. Гејд олунмуш ишләри кафир үчүн әнҹам вермәк, һәмчинин кафири мүсәлманлар гәбристанлығында дәфн етмәк исә һарамдыр.

65. Гејд олунмуш беш әмәли әнҹам вермәк үчүн мејјитин вәлисиндән иҹазә алмаг лазымдыр.

Шәр᾽и вәли олмадыгда исә бу әмәлләр һеч бир шәрти олмадан бүтүн халга кифаји ваҹиб сајылыр. Вәлидән мәгсәд, мејјитин ата, оғул, гардаш, һәјат јолдашы кими варисләриндән ибарәтдир.

66. Кәсби јердә дәфн олунмуш, һарам кәфән, үч гүслдән бирини вермәдән, һүнут вә ја кәфәнсиз һалда дәфн олунан һәр бир мө᾽минин гәбрини ачмаг ваҹибдир. Һәмчинин кафирләр гәбристанлығы, мө᾽минә һөрмәтсизлик сајылан вә ја вәсијјәт етдији јердә дејил, ајры бир јердә дәфн олундуғу һалларда да онун гәбрини ачмаг ваҹиб сајылыр. Гејд олунмуш һалларда онун гәбрини ачыб чатышмамазлыгларыны камилләшдирмәк вә ја ону мүнасиб јердә дәфн етмәк зәруридир.

67. Бүтүн ибадәтләрдә гүрбәт нијјәти етмәк ваҹибдир. Белә ки, ибадәтләрдә инсаны ибадәт әмәлинә башга шејләр вә шәхсләр дејил, мәһз Аллаһ нијјәти вадар етмәлидир. Гүрбәт нијјәти үчүн бир-бири илә фәргли олса да ашағыда гејд олунмуш нијјәтләрдән һәр бири кифајәтедиҹидир.

1. Аллаһ-тааланын ҝөстәришини јеринә јетирмәк;

2. Мә᾽нәви вә руһи бахымдан Аллаһа јахынлашмаг;

3. Аллаһ-тааланын ибадәт вә пәрәстишә лајиг олмасы;

4. Аллаһ-тааланын не᾽мәтләри гаршысында шүкр етмәк;

5. Илаһи мәһәббәт;

6. Ибадәт әмәлиндә мөвҹуд олан хејирләрә наил олмаг;

7. Ахирәт аләминдә Беһиштә наил олмаг;

8. Ахирәт аләминдә Ҹәһәннәмдән ниҹат тапмаг;

9. Аллаһ-тааланын дүнјәви не᾽мәтләрини ҹәлб етмәк;

10. Дүнјәви мүсибәтләрдән јаха гуртармаг.

Гејд етмәк лазымдыр ки, бу нијјәтләрин даһа үстүнү бешинҹи вә даһа сонра үчүнҹү, онларын даһа ашағысы исә онунҹу нијјтәләрдән ибарәтдир.

68. Ҝүндәлик «Сүбһ», «Зөһр», «Әср», «Мәғриб» вә «Иша᾽» намазларыны мүәјјән шәртләри илә өз вахтында гылмаг, һаггында тә᾽кид олунмуш ваҹиб әмәлләрдәндир. Һәмчинин гејд олунмуш намазларын һәр бирини тәрк етмәк вә ја тә᾽хирә салараг гәзаја вермәк һарамдыр.

69. Мүсәлманларын рәһбәри вә ја онун тәрәфиндән тә᾽јин олунмуш «имам ҹүмә»-јә мүәјјән шәртләр әсасында Ҹүмә намазы тәшкил вериб халгы она дә᾽вәт етмәси ваҹибдир. Ҹүмә намазы илә Зөһр намазынын ваҹиблији исә «тәхјири» ваҹиб сајылыр.

70. Мүәјјән шәртләр әсасында (азан) ешидәркән Ҹүмә намазында иштирак етмәк ваҹиб сајылыр. Бу ваҹиб исә «тәхјири ваҹиб»дир. Јә᾽ни мүкәлләф ики рәкәтлик Ҹүмә илә дөрд рәкәтлик Зөһр намазлары арасында ихтијар саһибидир. Лакин Ҹүмә намазыны гылмаг даһа үстүндүр. Гејд етмәк лазымдыр ки, бу мәсәлә барәдә мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

71. Ховф намазыны гылмаг ваҹибдир. Јә᾽ни дөјүш мејданынын гызғын вахтында гибләнин әксиндә дурмуш дүшмәнин етдији һәмлә горхусундан гылынан намаз нәзәрдә тутулур. Бу намаз дөрд рәкәтли намазларда ҹамаатла гылындыгда дөјүшчү (әсҝәр) мүсафир олмаса белә шикәстә һалында гылмалыдыр. Ховф намазы белә гылыныр:

Имам ҹамаат мәсәлән зөһр намазы башлајыр вә әсҝәрләрдән бир дәстәси Зөһр намазларынын биринҹи рәкәтини имамла (пишнамазла) бирликдә, икинҹи рәкәтини исә өзләри тәкликдә гылыр вә ҹәбһәјә ҝедирләр. Даһа сонра ајры бир дәстә ҝәләрәк өз намазларынын биринҹи рәкәтләрини имамын икинҹи рәкәти илә бирликдә, галаныны исә тәкликдә гылырлар.

72. «Мүтаријә» намазыны гылмаг ваҹибдир. Бу исә дөјүш мејданында дүшмәнин һәмләсиндән ајаға дурмаг имканы олмајан һалда гылынан намаздан ибарәтдир. Бу намазда тәкбир дедикдән сонра намаз һиссәләри вә шәртләрини имкан олдуғу һалда јеринә јетирмәк лазымдыр. Һәтта рүку вә сәҹдәләр үчүн ҝөз вә гаш ишарәси ваҹиб вә кифајәтедиҹидир. Һәмчинин бу намазда бәдәнин сакит дајанмасы, үзү гибләјә дурмаг ади рүку вә сәҹдәләр, либас вә с. шејләрин пак олмасы шәртләри ҝөтүрүлмүшдүр.

73. Гиблә шәрт олан вә ја гибләјә аид олан әмәлләрдә гибләни танымајан шәхс үчүн ону ахтарыб тапмасы ваҹибдир. Буна мисал олараг, ҹан верән (мүсәлманы) гибләјә тәрәф чевирмәк, өлүнү гибләјә тәрәф дәфн етмәк, һејванын башыны гибләјә тәрәф кәсмәк вә гибләјә тәрәф тәхәлли етмәкдән горунмаг кими һаллары гејд етмәк олар.

74. Сәфәрә чыхмыш шәхсә дөрд рәкәтли олан Зөһр, Әср вә Иша намазларыны шикәстә гылмасы ваҹибдир.

75. Ајат намазынын вахтында гылмаг ваҹибдир. Бу исә ҝүнәш вә ајын тутулмасы, зәлзәлә һәмчинин јер вә ја ҝөјә аид һәр һансы бир вәһшәтли һадисә үчүн гылынан мәхсус намаздан ибарәтдир.

76. Кә᾽бә евини тәваф етдикдән сонра Тәваф намазынын әдасы ваҹибдир. Тәваф намазы сүбһ намазы кими олуб. Һәзрәт Ибраһим (ә) мәгамынын јанында гылынмалыдыр.

77. Бөјүк оғула, атасынын тәрк едиб өләнәдәк гәзасыны јеринә јетирмәдији намазларынын гәзасыны гылмасы вә ја башгасына (пул илә) гылдырмасы ваҹибдир. Һәмчинин атанын гәза оруҹу вә ананын намаз гәзасыны јеринә јетирмәкдә бөјүк оғула ваҹибдир. Гејд етмәк лазымдыр ки, икинҹи мәсәлә барәдә мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

78. Һәр бир мүкәлләфә өз вахтында әнҹам вермәдији, батил тәрздә гылдығы вә мүртәд (диндән хариҹ олан) һалында гылмадығы намазларынын гәзасыны гылмасы ваҹибдир. Бунун исә ҝүндәлик Ајат вә ја бундан башга намазлардан олмасы барәдә һеч бир фәрги јохдур. Әлбәттә истисна олунмуш һаллар бу мәсәләдән хариҹдир. Һәмчинин һән һансы бир ваҹиб намазы тәрк етмәк вә ја ону өз мүәјјән вахтындан тә᾽хирә салмаг һарам сајылыр.

79. Һәр бир мүкәлләфә нәзр, әһд, анд вә ја мүстәһәб олса белә башгалары тәрәфиндән әҹр олдуғу (пул гаршысында намаз гылмасы) һалларда намазы јеринә јетирмәси ваҹибдир. Һәмчинин әгд (кәбин) әснасында шәрт јолу илә инсана лазым олан намаз да бу гәбилдәндир.

80. Ата вә ананын өз өвладындан тәләб етдији, белә ки, ону јеринә јетирмәдикдә нараһатчылыгларына сәбәб олан һәр һансы бир намаз вә ја хејир иши јеринә јетирмәк ваҹибдир. Чүнки белә бир һалда онларын сөзүнә бахмамаг валидејнә гаршы һөрмәтсизлик сајылыр.

81. Ашағыда гејд олунан дөрд сәҹдә ајәләриндән бирини охујан вә ја ону башгасындан ешидән шәхсә сәҹдә етмәси ваҹибдир.

1. Сәҹдә сурәсинин 15-ҹи ајәси;

2. Фуссиләт сурәсинин 37-ҹи ајәси;

3. Нәҹм сурәсинин 62-ҹи ајәси;

4. Әләг сурәсинин 19-ҹу ајәси.

82. Мүбарәк Рамазан ајында шәр᾽и үзрү олмајан һәр бир мүкәлләфә оруҹ тутмасы ваҹибдир. Оруҹ исә ҝүн боју «гүрбәтән иләллаһ» (Аллаһа јахынлашмаг) нијјәти илә ашағыдакы ишләрдән пәрһиз етмәјә дејилир:

1-Јемәк;

2-Ичмәк;

3-Кишинин гадынла ҹинси әлагәдә олмасы;

4-Истимна; Јә᾽ни әл вә ја башга васитәләрлә өзүнднә мәнинин хариҹ едилмәси.

5-Биләрәкдән сүбһ ачыланадәк гүсл етмәдән ҹәнабәт, һејз вә ја нифас һалларында галмаг;

6-Биләрәкдән Аллаһ-таала, пејғәмбәрләр (ә) вә имамлара (ә) јалан гошмаг;

7-Биләрәкдән башы суја батырмаг;

8-Биләрәкдән гәлиз тоз вә ја түстүнү удмаг;

9-Маје шејләрлә ималә етмәк;

10-Биләрәкдән вә ихтијар үзүндән гусмаг.

Гејд олунмуш ишләрин (оруҹ тутмуш шәхсә) һарам олдуғундан әлавә, оруҹун батил олмасы, бә᾽зиләринин исә кәффарәјә сәбәб олмасы илә нәтиҹәләнир. Һәмчинин Рамазан ајынын оруҹу вә саир ваҹиб олан оруҹун тәрк едилмәси дә һарамдыр.

83. Мүбарәк Рамазан ајы, һәмчинин саир ваҹиб олан мүәјјән ҝүнләрин оруҹ гәзасыны тутмаг, оруҹуну гәзаја вермиш имканы олан шәхсә ваҹибдир.

84. Е᾽тигаф[2] әмәлини үчүнҹү ҝүндән давам етдирмәк ваҹибдир. Јә᾽ни ики ҝүн әрзиндә мәсҹиддә е᾽тикаф едиб, ону үчүнҹү ҝүн сүбһ чағынадәк батил етмәјән шәхсә, үчүнҹү ҝүнүн сүбһ азанындан дөрдүнҹү ҝүнүн ҝеҹәсинин әввәлинәдәк о ҝүнүн оруҹуну тутуб, е᾽тикаф әмәлини давам етдирмәси ваҹиб сајылыр.

85. Мүәјјән шәртләр әсасында доггуз нөв малын зәкатыны вермәк ваҹибдир. Белә ки, ики нөв пул, үч нөв һејван вә дөрд нөв тахыл (дәнли битки) мәһсулу нәзәрдә тутулур.

Гејд олунмуш сөзләрдән, ашағыдакы шејләр нәзәрдә тутулур: гызыл, ҝүмүш, дәвә, инәк, гојун, буғда, арпа, хурма вә кишмиш.

Һәмчинин бу малларын зәкаты ашағыда гејд олунмуш сәккиз јердә мәсрәф олунмалыдыр:

1-Мүһарибә гәнимәтләри;

2-Мә᾽дәнләр;

3-Хәзинә; (јә᾽ни тапылмыш ләл-ҹәваһират вә с.)

4-Сујун алтына ҝирмәклә (вадалазлыг етмәклә) әлдә едилән ҹәваһират;

5-Зимми[3] кафирин мүсәлмандан алдығы торпаг саһәси;

6-Саһиб вә мигдары мүәјјән олунмајан һарам гатышмыш һалал мал;

7-Инсанын иллик мәхариҹиндән артыг ҝәлән һәр нөв тиҹарәт вә гејри-тиҹарәт фајдалары;

Гејд етмәк лазымдыр ки, имкан олан һалда хүмсу тәрк етмәк вә ја ону тә᾽хирә салмаг һаггында тә᾽кид олунмуш һарам ишләрдән сајылыр.

89. Һәҹҹәтул-ислам әмәлини јеринә јетирмәк ваҹибдир. Бу исә ислам шәриәтинин ҝөстәришинә әсасән һәр бир мүкәлләфин мүәјјән шәртләр әсасында өмрүндә бир дәфә Зул-һиҹҹә ајында мүгәддәс Мәккә вә саир јерләрә ҝедәрәк һәҹҹ әмәлини јеринә јетирмәсиндән ибарәтдир. Белә бир һәҹҹ әмәли үч нөвдүр:

1. Тәмәтте;

2. Ифрад;

3. Гиран.

Гејд олунмуш һәҹҹи үч нөвү нијјәт вә бир сыра әмәлләрдә бир-бири илә фәргли олсаларда, үмумијјәтлә бир-биринә бәнзәјир.

Бу ваҹиб әмәл он мүгәддимә вә шәртдән, һәмчинин он үч һиссәдән ибарәтдир ки, онлары сыра илә гејд едирик:

Һәҹҹин мүгәддимә вә шәртләри беләдир.

1-Һәдди-бүлуға чатмаг;

2-Ағыллы олмаг;

3-Мәхариҹ бахымындан имканлы олмалы;

4-Бәдән бахымындан имканыл (сағлам) олмалы;

5-Вахт (заман) бахымындан имканлы олмаг;

6-Јолда бир манеәнин олмамасы;

7-Бу сәфәрин бәдәнә зијан вә зәрәрли олмамасы;

8-Бу сәфәрин онун үчүн һәддиндән артыг әзијјәт олмамасы;

9-Бу сәфәрин даһа әһәмијјәтли олан диҝәр бир ваҹиб әмәлин тәрк едилмәсинә сәбәб олмамасы;

10-Бу сәфәрин һарам бир иш илә бирҝә олмамасы;

Һәҹҹ әмәләнин һиссәләри исә беләдир:

1-Еһрам;

2-Әрәфат чөлүндә дајанмаг;

3-Мәш᾽әрул-һәрамда дајанмаг;

4-Ҹәмәрәни (шејтаны) дашламаг;

5-Гурбан кәсмәк;

6-Минада башы гырхдырмаг вә јахуд сач вә ја дырнагдан бир аз кәсмәк;

7-Тәваф;

8-Тәваф намазы;

9- Сә᾽ј (Сәфа вә Мәрвә дағлары арасында гачмаг);

10-Ики вә ја үч ҝеҹә мүддәтиндә Минада галмаг;

11-Мина ҝүнләриндә ҹәмәрәләри дашламаг;

12-Ниса тәвафы;

13-Ики рәкәт тәваф намазы.

Гејд етмәк лазымдыр ки, һәр һансы бир јол илә инсана ваҹиб олмуш һәҹҹ әмәләни тәрк етмәк, ону тә᾽хирә салмаг, һәмчинин ваҹиб өмрә әмәлини тәрк етмәк, һаггында чохлу тә᾽кидә олунмуш һарам ишләрдән сајылыр.

90. Тәмәттө᾽ өмрәсини јеринә јетирмәк ваҹибдир. Бу исә ислам шәриәтинин ҝөстәришинә әсасән һәр бир инсанан өмрүндә бир дәфә ваҹиб олан әмәлдән ибарәтдир. Белә ки, бу әмәлин ваҹиблији тәмәттө᾽ һәҹҹинин ваҹиб олмасы илә бирҝә онун әмәли, тәмәттө᾽ һәҹҹинин әмәли илә бирҝә, һәмчинин онун шәртләри дә тәмәттө᾽ һәҹҹинин шәртләри кимидир.

Тәмәттө᾽ өмрәси беш әмәлдән ибарәтдир:

1-Еһрам;

2-Тәваф;

3-Ики рәкәт тәваф намазы;

4-Сә᾽ј;

5-Тәгсир.

91. Мүфрәдә өмрә әмәләни јеринә јетирмәк ваҹибдир. Бу исә Мәккә шәһәри сакинләри вә онун әтрафынын мүәјјән зонасында јашајанлар үчүн өмүрләриндә бир дәфә мүәјјән шәртләр әсасында ваҹиб олан ибадәтдән ибарәтдир.

Бу әмәл једди һиссәдән ибарәтдир ки, тәмәттө᾽ өмрәсинин беш әмәлинин үзәринә Ниса тәвафы вә онун ики рәкәт намазыны әлавә етмәклә дүзәлир.

92. (Пул васитәси илә) әҹир алмаг, һәҹҹәтул-исламын батил олмасы, нәзир вә шәрт етмәк, һәмчинин саир јолларла мүкәлләфә ваҹиб олмуш һәр бир һәҹҹ вә өмрә әмәлләрини јеринә јетирмәк ваҹиб сајылыр.

93. Һәдијјә олмуш һәҹҹи гәбул етмәк ваҹибдир. Белә ки, бир нәфәрә сән «сән һәҹҹә ҝет, хәрҹин мәним өһдәмдәдир» сөзү дејилсә, бу сөзү дејән шәхс е᾽тибарлы олдугда мүкәлләфә бу тәклифи гәбул едиб тә᾽јин олунмуш заманда һәҹҹә ҝетмәси ваҹиб сајылыр.

94. Һәр бир мүкәлләфә бә᾽зи ҝүнаһ ишләри әнҹам вердикдә кәффарә вермәси ваҹибдир. Кәффарәјә сәбәб олан ҝүнаһлар вә онларын һәр биринин мигдары ислам шәриәтиндә мүәјјән олмушдур. Кәффарәләр ибадәтләр кими олдуғу үчүн онларын һамысыны гүрбәт нијјәти илә вермәк лазымдыр. Бурада кәффарәнин сәбәбләри вә мигдары барәдә сөз ачмаг мүнасибдир.

95. Бир мүсәлманы сәһвән өлдүрән шәхс, онун дијәсини вермәкдән әлавә мүртәбә кәффарәси дә вермәлидир. Белә ки, бир гул азад етмәли, буну баҹармадыгда ики ај ардыҹыл оруҹ тутмалы, буну да баҹармадыгда алтмыш јохсулу дојуздурмалыдыр.

96. Рамазан ајы оруҹунун бир ҝүнүнү һеч бир үзүрү олмадан вә биләрәкдән јејән шәхс, мүхәјјјәрә кәффарәси вермәлидир. Белә ки, јухарыда гејд олунмуш үрәјинин истәдији үч ишдән бирини јеринә јетирмәлидир.

97. Рамазан ајы оруҹунун гәзасыны һеч бир үзрү олмадан ҝүнортадан сонра ачан шәхс, он нәфәр јохсула јемәк вермәли, буну баҹармадыгда исә үч ҝүн оруҹ тутмалыдыр. Бу исә мүрәттәбә кәффарәси адланыр.

98. Зиһар кәффарәси ваҹибдир. Зиһар дедикдә бир кишинин өз һәјат јолдашына ону өзү үчүн һарам етмәк нијјәти илә «сәнә јахынлашмаг мәним үчүн анама јахынлашмаг кимидир» сөзүнү демәсиндән ибарәтдир. Белә бир сөзү демәк һарам олса да тәлаг сајылмаз, лакин онун үчүн кәффарә вермәлидир. Белә ки, бир гул азад етмәли, буна имканы олмадыгда алтмыш јохсулу дојуздурмалы, буну баҹармадыгда исә ики ај ардыҹыл олараг оруҹ тутмалыдыр.

99. Өзүнүн шәр᾽и нәзир вә ја әһдини сындыран шәхсин Рамазан ајы кәффарәси вермәси ваҹибдир. Белә ки, бир гул азад етмәк, ардыҹыл олараг ики ај оруҹ тутмаг вә ја алтмыш јохсулу дојуздурмаг кими үч әмәлдән бирини јеринә јетирмәлидир.

100. Јахын адамлары вә ја гоһум-әгрәбасынын мүсибәтиндә башынын түкүнү гајчы вә ја башга шејләрлә кәсән гадынын Рамазан ајы кәффарәси вермәси ваҹибдир.

101. Өзүнүн шәр᾽и андыны сындыран шәхсин кәффарә вермәси ваҹибдир. Белә ки, ја бир гулу азад етмәли, ја он нәфәр јохсула јемәк вермәли јахуд да он нәфәр јохсула палтар вермәлидир. Бунлара имканы чатмадыгда исә үч ҝүн оруҹ тутмалыдыр.

102. Өз әри вә ја гоһумларынын мүсибәтиндә сачыны јолан гадынын (анды сындырмаг кими) кәффарә вермәси ваҹибдир. Чүнки гадына әр вә ја гоһум-әгрәбасынын мүсибәтиндә сачларыны јолуб, үзүнү ҹырмаг вә өзүнү гана бојамағы һарам сајылыр.

103. Өз өвлады вә ја һәјат јолдашынын мүсибәтиндә палтарыны ҹыран кишијә (анды сындырмаг кими) кәффарә вермәси ваҹибдир. Чүнки белә ишләр киши үчүн һарамдыр.

104. Бир мүсәлманы биләрәкдән вә зүлм олараг өлдүрән шәхсә ҹәм кәффарәси вермәк ваҹибдир. Белә ки, һәм бир гулу азад етмәли, һәм ардыҹыл олараг ики ај оруҹ тутмалы, һәм дә алтмыш јохсулу дојуздурмалыдыр. Пул тапылмадыгда исә галан ики әмәли јеринә јетирмәлидир.

105. Рамазан ајынын бир ҝүнлүк оруҹуну биләрәкдән вә һеч бир үзүрү олмадан һарам јемәк, шәраб ичмәк вә ја зинакарлыг кими һарам бир ишлә ачан шәхсә, ҹәм кәффарәси вермәк ваҹибдир.

106. Рамазан ајынын оруҹуну имкансызлыг вә ја һәддиндән артыг әзијјәтә ҝөрә ачан гоҹа киши, гоҹа арвад вә сусузлуг хәстәлији олан шәхсләрин кәффарә вермәси ваҹибдир. Һәмчинин Рамазан ајынын оруҹу, өзү вә ја көрпәси үчүн зијанвериҹи олдуғундан оруҹуну ачан һамилә гадын вә ја сүд верән ананын да кәффарә вермәси ваҹибдир. Белә ки, онларын һәр биринин ҝүндәлик кәффарәси бир мүдд (јә᾽ни тәгрибән 750 гарм), ајлыг кәффарәси исә ијирми ики кило јарым јемәк (буғда вә с.)-дан ибарәтдир. Гејд етмәк лазымдыр ки, һәҹҹ вә ја өмрә әмәлләриндә мөһрим шәхсә һарам олан бир чох ишләри әнҹам вермәјин дә кәффарәси вардыр. Лакин онларын һамысы Аллаһ евинин зәвварларына аиддир. Бу мәсәләләр һәҹҹ әмәлләри адлы китабда гејд олундуғу үчүн бурада онлардан сөз ачмырыг.

107. Әмр бе мә᾽руф – јә᾽ни халгы имкан дахилиндә вә мүәјјән шәртләр әсасында Аллаһын ваҹиб етдији ишләрә вадар етмәк ваҹибдир. (Мүәјјән шәртләр исә ашағыдакылардан ибарәтдир:)

Биринҹи: Әввәл меһрибан даһа сонра аҹыглы данышыг;

Икинҹи: Меһрибанлыгла иҹбари әмәл, даһа сонра гејри-меһрибанлыг иҹбаријјәти;

Үчүнҹү: Даһа сонра јараламаг вә өлдүрмәјә сәбәб олан шиддәтли әмәлләрин һәјата кечирилмәси.

Гејд етмәк лазымдыр ки, биринҹи мәрһәлә мүтләг шәкилдә бүтүн ҹамаата, икинҹи мәрһәлә јалныз дини рәһбәрин иҹазәси илә, үчүнҹү мәрһәлә исә мәһз ислам һакиминин вәзифәси олараг ваҹиб сајылыр.

108. Нәһј әз мүнкәр – јә᾽ни халгы ислам дининда һарам олан ишләрдән әмр бе мә᾽руф мөвзусунда гејд олунмсуш мәрһәләләр әсасында чәкиндирмәк ваҹибдир.

Имкан оларкән вә гаршыда һеч бир манеәнин олмамасы һалларында нәһј әз мүнкәри тәрк етмәк, һаггында тә᾽кид олунмуш һарам ишләрдән сајылыр.

109. Хәбәри вә имканы олан һалда илаһи диндә вүҹуда ҝәлмәк истәјән һәр нөв бид᾽әтин гаршысыны алмаг ваҹибдир. Һәмчинин белә бир бид᾽әт вүҹуда ҝәлдикдән сонра ону арадан апармаг да ваҹиб сајылыр.

110. Истәр кафирләр, истәрсә дә ислам ады илә ислам дининин һәгигәтләри илә мүбаризәдә олан ислам дүшмәнләринин мәдәни, сијаси вә игтисади јүрүшләринин гаршысыны алмаг ваҹибдир.

111. Ҹан вә мал бахымындан зијан ҝөрдүкдә белә мө᾽минләр вә хүсусилә алимләрин дин һөкмләринин мәһв олмасы, бид᾽әтин јаранмасы, дин әлејһинә олан ганунларын јајылмасы һәмчинин дини мүгәддәсләрә гаршы һөрмәтсизлик вә пис ишләрин јајылмасы гаршысында сүкут етмәси һарамдыр. Әлбәттә бунда даһа бөјүк бир ејбин (зијанын) гаршыда олмасы һалларында сүкут етмәјин һеч бир ејби јохдур.

112. Һәр бир мүкәлләфә истәр абадлыг, истәрсә дә сәһралыгда тәхәлли һалында үзү вә ја архасы гибләјә тәрәф отурмасы һарамдыр.

113. Һејзли вә нифаслы гадын, һәмчинин дәстәмазы олмајан шәхсләрин әли вә ја бәдәнләрини Гур᾽ани-кәримин хәтти, мүбарәк Аллаһ ады, мугәллибәл-гулуби вә-әбсар (әрә) Халигус-сәмавати вәл әрз (әрә) вә Бариун-нәсәмат (әрә) кими Аллаһа мәхсус олан сифәтләр, һәмчинин һәзрәт Пејғәмбәр (с) вә о һәзрәтин (с) мә᾽сум Әһли-бејти олан имамларын (ә) мүбарәк адларына тохундурмаг һарамдыр. Бу мәсәлә барәсиндә исә мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

114. Ҹәнабәтли, һејзли вә нифаслы шәхсләрин мәсҹидләрдә отурмаг вә ја һәр нөв дајанмасы һарамдыр. Бу барәдә бүтүн мәсҹидләр бәрабәрдир (ејни һөкмдәдир), амма белә шәхсләрин мәсҹидләрин ичиндән өтүб кечмәсинин ејби јохдур.

115. Гејд олунмуш шәхсләрин Мәккә шәһәриндә јерләшән Мәсҹидул-һәрам вә Мәдинә шәһәриндә јерләшән Мәсҹидул-Нәби (с) мәсҹидләриндән өтүб кечмәси һарамдыр.

116. Ваҹиб сәҹдә ајәси олан Сәҹдә сурәсинин 15-ҹи, Фуссиләт сурәсинин 37-ҹи, Нәҹм сурәсинин 62-ҹи вә Әләг сурәсинин 19-ҹу ајәләринин ҹәнабәтли, һејзли вә нифаслы шәхсләр тәрәфиндән охунмасы һарамдыр. Гејд олунмуш шәхсләрин бу сурәләрин өзүнү охумасынын һарамлығы барәдә исә мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

117. Һејзли вә нифаслы гадынын намаз гылыб, оруҹ тутмасы, һәмчинин е᾽тикаф үчүн әјләшмәси һарамдыр.

118. Фитр вә Гурбан бајрамлары ҝүнүндә оруҹ тутмаг һарамдыр.

119. Һәҹҹ әмәләрин әнҹам верән, һәмчинин башга шәхсләрин Минада Тәшрик – (јә᾽ни Зул-һиҹҹә ајынын 11-12 вә 13-ҹү) ҝүнләри оруҹ тутмасы һарамдыр.

120. Шә᾽бан ајынын сону вә ја Рамазан ајынын әввәли мә᾽лум олмајан ҝүндә, Рамазан ајынын биринҹи ҝүнү нијјәти илә оруҹ тутмаг һарамдыр.

121. Гадынын өз әринин һүгугуна манечилик төрәдән һалда мүстәһәб оруҹу тутмасы һарамдыр.

122. өвладын валидејнә гаршы әзијјәт вә һөрмәтсизлијә сәбәб олан вахтда (мүстәһәб) оруҹ тутмасы һарамдыр.

123. Сәфәр заманы ваҹиб вә ја мүстәһәб оруҹ тутмаг һарамдыр. Амма филан оруҹун сәфәрдә тутлмасыны нәзир етдикдә исә һарам сајылмыр. Һәмчинин нәзәри ҹәлб едәҹәк һәддә бәдәнә зијанлы олан оруҹун тутулмасы да һарамдыр. Оруҹ һарам олдугда исә батил сајылыр.

124. Намазда тәкәттүф етмәк (јә᾽ни әлләри шәриәт ҝөстәриши вә намазын бир һиссәси билиб бир-биринин үзәринә гојмаг) һарамдыр. Бунун исә јовмијјә (ҝүндәлик) вә гејри-јовмијјә, һәмчинин ваҹиб вә мүстәһәб намазлары арасында һеч бир фәрги јохдур. Бу әмәл илә намазы батил олуб-олмамасы барәдә исә мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

125. Шәриәт ҝөстәриши вә тә᾽әббүд нијјәти илә мә᾽мумларын (пишнамаза игтида едәнләрин) пишнамазын һәм сурәсини охудугдан сонра амин демәси, һәмчинин пишнамазын өзү вә ја тәк һалында намаз гылан шәхсин бу сөзү (гејд олунмуш нијјәтлә) демәси һарамдыр. Бу сөзлә намазын батил олуб-олмамасы барәдә исә мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

126. Биләрәкдән вә һеч бир шәр᾽и үзрү олмадан јовмијјә намазларыны батил етмәк (намаз гылан шәхсин сонрадан о намазы јенидән гылмасы нијјәтиндә олуб ону јеринә јетирсә белә) һарамдыр. Буна мисал олараг намазы батил едән һәдәси әсғәр вә ја һәдәси әкбәр, гибләдән дөнмәк, намаздан кәнар бир сөз данышмаг, биләрәкдән гәһ-гәһә илә ҝүлмәк, дүнја ишләри үчүн уҹа сәслә ағламаг, намазын сурәтини бир-биринә вуран бир әмәли јеринә јетирмәк, јемәк-ичмәк вә бу кими ишләрин јеринә јетирилмәсини гејд етмәк олар. Зәрури һаллар исә бу һөкмдән истисна олмушдур.

127. Инсанын она ејни вә ја кифаји тәрздә ваҹиб олмуш ваҹиб бир әмәли јеринә јетирдијинин гаршысында пул алмасы һарамдыр. Буна мисал олараг мејјитә гүсл вериб, намаз гылмаг вә с. бу кими ишләри гејд етмәк олар. Һәмчинин белә бир шәхсин мејјитин вариси вә ја башгаларындан пул алмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Бу мәсәлә барәсиндә мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

128. Истәр ваҹиб, истәрсә дә мүстәһәб ибадәтләрдә ријакарлыг етмәк һарамдыр. Белә ки, ибади бир әмәли, халгын диггәтини ҹәлб етмәк үчүн јеринә јетирмәк нәзәрдә тутулур. Буну исә јалныз халг нијјәти илә һәм Аллаһ, һәм дә халг нијјәти арасында, һәмчинин бир әмәлин әсли вә ја һиссәләриндә ријакарлыг етмәк арасында һеч бир фәрг јохдур. Буна мисал олараг дәстәмаз аларкән әлин јујулмасы вә ја баша мәсһ едилмәси, һәмчинин намаз гыларкән гираәт (охунуш) вә сәҹдә вә јахуд намазын хүсусијјәтинә аид олан, ону ҹамаатла вә ја мәсҹиддә гылмаг һалларыны гејд етмәк олар. Бир сөзлә десәк, һәр бир ибадәтин гејд олунмуш һаллары, һәмчинин ибадәтин әввәли вә ја ортасында ријакарлыг етмәк, һарам сајылараг о ибадәтин (намазын) батил олмасына сәбәб олур.

129. Ики ҝүндән сонра е᾽тикафын сындырлмасы һарамдыр. Белә ки, үчүнҹү ҝүнүн сүбһ чағындан дөрдүнҹү ҝүнүн ахшамынадәк олан мүддәт нәзәрдә тутулур. Чүнки алтынҹы, доггузунҹу вә беләҹә һәр үчлүкләрин е᾽тикафы ваҹиб сајылыр.

130. Һәҹҹ вә өмрәнин еһрам һалында ашағыда гејд олунмуш ијирми дөрд әмәлдән һәр бирини әнҹам вермәк һарамдыр. Еһрам мүһәррәматы адланан 24 әмәл ашағыдакылардан ибарәтдир:

1- Истәр јер, истәрсә дә һава һејванлары олан вәһши вә суда јашамајан һејванларын овланмасы;

2- Шәһвәтлә гадына тохунмаг вә һәтта шәһвәтамиз бахыш;

3- Өзү вә ја башгасы үчүн истәр әбәди, истәрсә дә мүвәггәти никаһ әгди охумаг вә ја әгдин иҹра олунмасына шаһид дурмаг;

4- Истимна етмәк;

5- Әтирдән истифадә етмәк;

6- Киши үчүн тикилмиш палтар ҝејмәк;

7- Ҝөзә гара сүрмә чәкмәк;

8- Ҝүзҝүә бахмаг;

9- Кишиләр үчүн ајағын үстүнү өртән ҹораб вә ја ајаггабы ҝејмәк;

10- Јалан данышмаг, сөјүш вермәк вә ловғаланмаг;

11- Мүҹадилә етмәк; (јә᾽ни ла вәллаһ вә ја бәла вәллаһ сөзләринә анд ичмәк). Белә ки, истәр доғру, истәрсә дә јалан олараг бир иши (сөзү) тәсдиг вә ја тәкзиб етмәк.

12- Бәдәнә гонмуш һејванлары өлдүрмәк;

13- Бәзәк үчүн бармаға үзүк тахмаг;

14- Гадынын бәзәниб-дүзәнмәси;

15- Крем вә бу кими јағлы шејләрин бәдәнә сүртүлмәси;

16- Һәрчәнд аз олса белә бәдән түкләрини гырхмаг вә ја бу кими јолларла арадан апармаг;

17- Кишинин палтар вә бу кими шејләрлә башыны өртмәси;

18- Гадынларын палтар вә бу кими шејләрлә үзүнү өртмәси;

19- Истәр кәҹавә, истәрсә дә тәјјарә илә сәфәр јолуну ҝедәркән һәрәкәтдә олан һалда кишинин көлҝә алтында дурмасы;

20- Диши јумаг вә ја чыхартмагла белә бәдәндән ганын чыхарылмасы;

21- Әл вә ајаг бармагларын дырнагларынын бүтөв вә ја азаҹыг тутулмасы;

22- Ган чыхмадыгда белә дишин чәкилмәси;

23- Һәрәмдә олан от вә ағаҹлары гырмаг;

24- Еһрам һалында сојуг (хәнҹәр, гылынҹ вә с.) вә ја одлу (түфәнҝ вә с.) кими силаһларла силаһлы олмаг.

Гејд олунмуш әмәлләрин чохунун (еһрам вахты) һарам олмасындан әлавә, кәффарәси дә вардыр вә бу кәффарәләр ислам дининин фигһ елминдә зикр олунмушдур.

131. Биләрәкдән мәсҹидләри, мә᾽сумлар (ә)-ын пак һәрәмләри, Гур᾽анын ҹилди вә ја вәрәгини һәр һансы бир нәҹис илә мурдарламаг һарамдыр. Һәмчинин мә᾽сум имамларын (ә) гәбрләриндән ҝөтүрүлмүш түрбәтин мурдарланмасы она гаршы һөрмәтсизлик сајылдыгда, һарамдыр. Јухарыда гејд олунмуш (мүгәддәс мәканлар вә шејләр) һән һансы бир нәҹислә мурдарландыгда, онлары дәрһал пак етмәк ваҹиб сајылыр.

132. Мәсҹидләри дағыдыб тә᾽тил етмәк, һәмчинин халгын онлардан истифадә етмәсинин гаршысыны алмаг һарамдыр. Лакин мәсҹидләри (тә᾽мир едиб) даһа јахшы бир һала салмаг кими һалларда һарам сајылмыр.

134. Евләнмәк уҹбатындан ҝүнаһа дүшән кишинин (оғланын) һәтта азаҹыг имканы (пулу вә с.) олан һалда һәдди-бүлуға чатмыш вә әрсиз гызла (гадынла) евләнмәси ваҹибдир.

135. Инсанын өз өлмүнә сәбәб олмајынҹа өз намусу, өвлады вә јахын адамларыны һәдәләјән һәр һансы бир тәһлүкәнин гаршысында дуруб онлары мүдафиә етмәси ваҹибдир. өз өлүмүнә сәбәб олдугда исә бә᾽зи вахтлар ҹаиз, бә᾽зи вахтлар исә һарам сајылыр.

136. Силеји-рәһим ваҹибдир. Бу исә валидејнә гаршы данышыг, салам, ҝөрүш, мәктублашмаг вә с. бу кими ишләрдә ҝөзәл рәфтар едилмәсиндән ибарәтдир. Һәмчинин бу кими ишләрдә ҝөзәл рәфтар етмәк, саир гоһумлара да аиддир. Валидејн вә өвлада гаршы белә бир рәфтар онларын хәрҹиндән әлавә олмалыдыр.

137. валидејни инҹидиб, онлара әзијјәт етмәк һарамдыр. Һәмчинин онларын нараһатчылығына сәбәб олаҹаг һаллларда истәкләри илә зиддијјәтдә олмагда бу гәбилдәндир. Амма онларын истәкләри (ҝөстәришләри) гејри-шәр᾽и олдугда, сөзләриндән чыхмаг һарам сајылмаз.

138. Јерсиз јерә гоһум-әгрәба илә рабитәни кәсмәк һарамдыр. Белә ки, имканы олан һалда јохсул олан ата вә ана, нәнә вә баба, улу баба вә с. һәмчинин өвлад, нәвә, нәтиҹә вә с. кими јахын адамлара мадди јардымын тәрк едилмәси бу ҹүмләдәндир. Һәмчинин шәр᾽и үзрү олмадан ата вә ана гоһуалары илә ади рабитәни кәсмәк дә буна мисал ола биләр.

139. Ата вә анаын атасына (бабаја) һәдди-бүлуға чатмамышг вә бөјүк олса белә ушаглыгдан ағылсыз олан гејри-агил өвладлара башчылыг вә нәзарәти өвладларын һәдди-бүлуғ вә ағыл һәддинә чатдығы заманадәкдир. Белә ки, бу мүддәтдә онларын истәр ҹисми, истәрсә дә руһи бахымдан тә᾽лим-тәрбијәси, әдәбләндирилмәси, һәмчинин мүгәддәс ислам шәриәтиндә тә᾽јин олунмуш вә адәт үзрә өвладын пулу, онун пулу олмадыгда исә вәлинин (башчынын) өз пулу илә хәрҹинин өдәнилмәси зәруридир.

140. Һәр һансы бир һәдәф вә нијјәтлә өвлады өлдүрмәк һарамдыр. Буна мисал олараг: өвлады сахламагдан аҹиз галмаг, ону тәрбијәләндирә билмәмәк, өвлад саһибинин о ушаға ҝөрә адынын ләкәләнмәси вә пис олмасы кими бәһанәләрлә өвладын өлдүрүлмә һалларыны гејд етмәк олар. Һәтта зинакарлыгдан дүнјаја ҝәлмиш ушағы өлдүрмәјин ајры бир мүсәлманы өлдүрмәк илә һеч бир фәрги јохдур.

141. Вәлинин (өвлад саһиби вә башчысынын) вәфаты вә ја бир шәхсә вәсијјәт етдији һалларында о шәхсин вә ја бабанын (атанын атасынын) гејри-балиғ вә гејри-агил ушағын өзү вә вар-дөвләтинә нәзарәт вә башчылыг етмәси ваҹибдир.

142. Һәр бир әдаләтли мө᾽мин, о олмадыгда исә сир мө᾽минләрә ата, баба вә ја вәси (вәсијјәт үзрә тә᾽јин олунмуш шәхс), һәмчинин үммәтин һакимини тапмаг мүмкүн олмајан һалларда, јетим вә дәли ушагларын башчылығыны әлә алыб онларын вар-дөвләтини өз јашајышларыны идарә етмәкдә хәрҹләмәси ваҹибдир. Әлбәттә гоһум-әгрәба бу мәрһәләдә башгаларындан үстүн сајылыр.

143. Ата вә ананын атасынын, мадди имканы олан вә ҝүнаһ гаршысында аҹиз галан оғлан вә гызын евләнмәси үчүн шәраит јаратмасы ваҹибдир. Һәтта өвлад, ҝүнаһа дүшүб-дүшмәдикдә евләнмәјә ҹидди еһтијаҹы оларса, (ону евләндирмәк ваҹиб сајылыр). Һәмчинин инфаг бахымындан өвладын јухарыда гејд олунмуш шәртләр әсасында өз ата вә ја анасыны евләндримәси дә ваҹибдир. Бу мәсәлә барәдә исә мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

144. Кишинин һәтта тәлаг вермәдији (бошамадығы) ифза олунмуш гадынын әбәди олараг хәрҹини өдәмәси ваҹибдир. Ифза исә шәр᾽и һакимин васитәси илә мүәјјән лазымы бир мәсләһәт әсасында һәдди-бүлуға чатмамыш бир гызын әгдинин (никаһынын) бир киши үчүн охунмасындан сонра о кишинин һәдди-бүлуға чатмамышдан габаг гызла јахынлыг етмәси вә нәтиҹәдә исә гызын сидиклә һејз, јахуд һејлә гаит јолунун бир олмасы һалындан ибарәтдир. Белә бир киши, о гадыны тәлаг вериб, јахуд о гадын сонрадан башгасына әрә ҝетсә белә, өмрүнүн сонунадәк хәрҹини өдәмәлидир.

145. Јахарыда гејд олунмуш кишинин «муфзат гадын» адланан белә бир гадынла ҹинси әлагәд олмасы әбәди олараг һарам сајылыр. Бу исә һәләлик ону тәлаг вермәјиб өз һәјат јолдашы кими сахламасы һалларына да аиддир.

146. Мүртәдд (диндән хариҹ) олдугдан сонра төвбә едиб-етмәмәсинә бахмајараг, әри фитри мүртәд олмуш гадынын өз әриндән ајрылыб вәфат иддәси сахлмасы ваҹибдир. Иддәнин башланғыҹы исә мүртәдд олан вахтдан сајылыр.

147. Кишинин евләнәркән (никаһ әгди охунан заман ) өзүндә ашағыдакы дөрд ејбдән бири оларса, онлары ачыб демәси ваҹибдир:

1-Дәлилик; (һәтта һәрдән бир олса белә).

2-Јумурталарынын олмамасы вә ја онларын ишдән дүшмәси;

3-Ҹинси органын кәсилмиш олмасы;

4-Ҹинси әлагә үчүн баҹарыгсыз олмасы;

148. Гадынын (никаһ әгди охунан заман) өзүндә ашағыдакы једди ејбдән бири оларса, онлары ачыб демәси ваҹибдир:

1-Дәлилик;

2-Ҹинсијјәт органында јахынлыға мане олан бир шејин (артыг әт, сүмүк вә с.) олмасы;

3-Ҹузам; (хора хәстәлији).

4-Шил олмасы;

5-Бәрәс; (алаға хәстәлији).

6-Корлуг;

7-Ифза (јә᾽ни сидиклә һејзин, јахуд һејзлә гаит мәҹрасынын ејни олмасы).

149. Киши вә гадынын әгд мәрасиминдә бир-биринә аид гојдуглары вә бојунларына алдыглары шәрт вә ја шәртләрә әмәл етмәси ваҹибдир ки, буна мисал олараг Гур᾽ан өјрәтмәк, һәҹҹә апармаг, вәтәндән хариҹ олмамаг вә с. бу кими шәртләри гејд етмәк олар. Һәмчинин бу шәртләрин киши тәрәфиндән гадынын өһдәсинә, јахуд гадын тәрәфиндән кишинин өһдәсинә гојулмасынын һеч бир фәрги јохдур.

150. Гадынын истәр ҹинси јахынлыг, истәрсә дә башга ишләрдә әринин ондан һәр нөв ләззәт апармасындан имтина етмәмәси ваҹибдир. Амма шәр᾽и үзр вә ја һарам һалларда ваҹиб дејилдир. Һәмчинин үзүрлү сәбәбдән, белә бир һалларда да истисна олунур.

151. Кишијә өз даими һәјат јолдашынын јемәк, ҝејим, мәскән ә бу кими јашајыш еһтијаҹларыны заман вә мүһитин ади вәзијјәтинә әсасән тә᾽мин етмәси ваҹибдир. Һәмчинин гадынын риҹ᾽ијјә иддәси ҝүнләри дә хәрҹини өдәмәк бу гәбилдәндир.

152. Истәр кишинин, истәрсә дә гадынын данышыг, әдәб, һәмчинин фәрди, иҹтимаи вә аиләви рәфтарларында бир-бири илә адәтә ујғун ҝөзәл рәфтар етмәси ваҹибдир. Бу ҝөзәл рәфтарын тәрк едилмәси исә «суул-ишрәт» – јә᾽ни (пис рәфтарлыг) адланыр.

153. Имканлы олан шәхсин өзүнүн јохсул ата, ана, атасынын атасы, анасынын анасы вә нә гәдәр јухары ҝетсә, һәмчинин өвлад, нәвә, нәтиҹә вә нә гәдәр ашағы ҝедән шәхсләрин хәрҹини өдәмәси ваҹибдир.

154. Гадынын тәләб етмәси вә кишинин дә имканы олан һалда онун меһријјәсини өдәмәси ваҹибдир. Һәтта кишинин өз јолдашыны тәлаг вермәси үчүн гәсди олмаса белә бу әмәл ваҹиб сајылыр. Белә ки, никаһ әгдиндә меһријјә тә᾽јин олунуб, гадынла јахынлыг етмиш оларса, меһријјәнин һамысыны өдәмәлидир. Амма јахынлыг һасил олмадыгда, меһријјәнин јарысыны өдәмәли, никаһ әгиндә меһријјә мүәјјәнләшмәјиб, јахынлыг һасил оларса, «меһрул-мисли» өдәмәлидир. Меһријјә мүәјјәнләшдирилмәдән һеч бир јахынлыг һасил олмадыгда исә кишијә һеч бир шеји өдәмәк ваҹиб дејилдир. Бунунла белә тәлаг фәрзиндә гадына өз һалына ујғун бир шеј вермәси зәрури сајылыр ки, бу да мүт᾽ә адланыр.

Гејд етмәк лазымдыр ки, гадынын меһријјәсини вермәмәк, меһријјәдән кәсмәк, һәмчинин гадыны меһријјәнин һамысы вә ја бир һиссәсини бағышламасына мәҹбур етмәк, һаггында чохлу тә᾽кид олунмуш һарам ишләрдән сајылыр.

155. Һәр бир кишијә өз даими јолдашы илә (јахынлыгда дејил), бир јердә јатмаг мәсәләсиндә әдаләтә риајәт етмәси ваҹибдир. Јалныз бирҹә даими һәјат јолдашы олан исә азаддыр. Амма ики јолдашы олан киши бир ҝеҹәдә онларын бири илә јатарса, башга ҝеҹәдә диҝәр јолдашы илә бирҝә јатмалы, сонракы ҝеҹәләрдә исә азаддыр. Һәмчинин үч вә ја дөрд даими һәјат јолдашы олан киши, онларын бири илә бирҝә јатарса, галанлары илә дә бирҝә јатмалыдыр вә даһа сонра азад сајылыр. Бу мәсәлә барәдә мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

156. өз әри илә јахынлыг әлагәсиндә олдугдан сонра ајрылан гадынын иддә[4] сахлмасы ваҹибдир. Белә бир гадынын даими вә ја мүвәггәти јолдаш олмасы, даим никаһдан сонра тәлаг верилмәси вә ја мүвәггәти никаһдан өз вахтыны бағышламасы вә ја вахтынын гуртармасы, һәмчинин даими никаһда өз ихтијары илә никаһы позмасы арасында һеч бир фәрги јохдур. Иддәнин вахты мүхтәлиф олса да гејд олунмуш һалларда гадынын иддә сахламасы ваҹиб сајылыр.

Һәмчинин ашағыда гејд олунан (никаһын өз-өзүнә позулмасы) һалларында да иддә сахлмаг ваҹибдир:

1-Әри фитри мүртәд олан гадын;

2-Әр вә арвад кафир һалда олдугдан сонра, гадын мүсәлман олуб, әр исә кафир һалында галар исә, никаһлары өз-өзүнә позулар;

3-Гадын бир ушаға сүд вермәклә өз әринә һарам олуб, никаһлары да позулар. Буна мисал олараг бир кишинин гајнанасынын өз ушағына сүд вермәси һалыны гејд етмәк олар. Бу һалда кишинин јолдашы она һарам сајылыр. Белә ки, гадын белә бир вәзијјәтдә дә иддә сахламалыдыр.

157. Истәр даими, истәрсә дә мүвәггәти никаһда олан гадынын әри вәфат етдикдән сонра иддә сахлмасы ваҹибдир. Һәмчинин әринин онунла јахынлыг етмәјән һалында да иддә сахламасы ваҹибдир.

158. Әри вәфат етмиш иддәдә олан гадынын истәр сүрмә вә әтир кими бәдәнә аид, истәрсә дә бәзәкли палтарлар кими саир бәзәк-дүзәкләри тәрк етмәси ваҹибдир. Бунун исә бајрам вә с. ҝүнләрдә олмасы арасында һеч бир фәрги јохдур.

159. Сәһвән өз әриндән ајры бир киши илә јахынлыг әлагәсиндә олан гадынын о иш олан вахтдан е᾽тибарән иддә сахлмасы вә әринин она јахынлашмамасы ваҹибдир. Белә ки, бу иддә васитәси илә сәһвән һәјата кечмиш јахынлыг нәтиҹәсиндә гадынын һамилә олуб-олмамасы ајдынлашмалыдыр.

160. Риҹ᾽и тәлаг иддәси заманында гадынын бүтүн аиләлик гајдаларына әмәл етмәси ваҹибдир. Буна мисал олараг әринин иҹазәси олмадан евдән хариҹ олмаг вә ја кишинин әмәли шәкилдә гајытмасындан имтина етмәмәси кими ишләри гејд етмәк олар. Һәмчинин кишинин дә гадынын хәрҹини өдәмәк вә ону евдән ихраҹ етмәмәк кими аиләлик гајдаларына әмәл етмәси ваҹиб сајылыр.

161. Әзијјәт гәсди илә ичилән анды сындырмаг ваҹибдир. Белә ки, бир кишинин өз даими һәјат јолдашына әзијјәт вермәк үчүн дөр ај вә ја һәмишәлик олараг онунла јахынлашмамасы үчүн анд ичәрсә, бу анды сындырыб јолдашы илә ҹинси әлагәдә олмалы, һәмчинин анды сындырмаг кәффарәсини вермәлидир. Белә бир анд «ијла» адланыр.

162. Јахын адамлар вә достлар һаггында јерсиз тәәссүбкешлик етмәк һарамдыр. Буна мисал олараг онлары батил тәрздә танытдырмаг, башгаларынын һаггыны онлара вермәк, онлара гаршы зүлмкарлыға сүкут етмәк вә ја онлара гаршы едилән зүлмкарлыға көмәк етмәк кими һаллары гејд етмәк олар.

163. Гадынын һеч бир үзру олмадан өз әри илә јашајышда шәр᾽и вә әхлаги вәзифәләрә әмәл етмәкдән бојун гачырмасы һарамдыр.

164. Кишинин өз аиләсинә гаршы јахшы рәфтары тәрк едиб аиләви јашајышда шәр᾽и вә әхлаги вәзифәләрә әмәл етмәкдән бојун гачырмасы һарамдыр.

165. Кишинин һәдди-бүлуға чатмамыш истәр даими, истәрсә дә мүвәггәти јолдашы илә јахынлыг етмәси һарамдыр. Бу мәсәләдә исә онун разы олуб-олмамасы арасында һеч бир фәрг јохдур.

166. Истәр даими, истәрсә дә мүвәггәти һәјат јолдашы илә һејз (ајбашы) вә нифас һалларында ҹинси әлагәдә олмаг һәм кишијә, һәм дә гадына һарам сајылыр. Бу исә һаггында чохлу тә᾽кид олунмуш һарам ишләрдәндир.

167. Гадына лазым олан јерләрдә өзүнүн һамилә олдуғуну ҝизләтмәк, һејз вә ја пак олмасы һалларындан хәбәр вермәмәк, һәмчинин бу барәдә јаландан хәбәр вермәк кими ишләри һарам сајылыр. Буна мисал олараг, иддәсинин сона чатыб-чатмамасы вә ја кишинин рүҹу᾽ (гајыдыша) һаггы олуб-олмамасыны билмәк үчүн гадындан бу кими суалларын сорушулмасы һалларыны гејд етмәк олар.

168. Кишинин өз һәјат јолдашына әзијјәт вермәси һарамдыр. Белә ки, ону тәлаг верәрәк, иддәнин сонунда гајыдыб вә әзијјәт нијјәти илә јенидән ону тәлаг вериб бу васитә илә онун башгасы илә аилә һәјаты гурмасы вә ја иддәдән сонра азад олмасынын гаршысыны алмасы нәзәрдә тутулур.

169. Тәдлис һарамдыр. Белә ки, истәр гыз, истәрсә дә онун шәр᾽и вә үрфи вәлиси тәрәфиндән елчи үчүн гызы гејри-һәгиги тәрздә тә᾽рифләјиб, елчини алдатмаг нәзәрдә тутулур ки, буна мисал олараг гызы сағлам, ағыллы, ејбсиз вә с. јахшы хүсусијјәтләрлә тә᾽рифләмәји гејд етмәк олар. Һәмчинин ҝизләдилмиш ејбин, никаһ әгдинин позулмасына сәбәб олан ејбләрдән вә ја башга ејбләрдән олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Бу әмәл һарам сајылмагдан әлавә, шәриәтдә бујурулмуш ејбләрин ҝизләдилмәсиндән оларса, кишинин тәрәфиндән никаһ әгдинин позулмасы һаггыны горујуб сахлајыр. Белә ки, кишинин бу һалда тәлаг вермәдән никаһ әгдини позмаға һаггы вардыр.

170. Һәҹҹин Ниса тәвафы вә ја мүфрәдә өмрә әмәлини јеринә јетирмәјән, һәмчинин бу әмәли сәһв јеринә јетирән һәр бир мүкәлләфин өз һалал јолдашы илә ҹинси әлагәд олмасы һарамдыр. Чүнки белә бир шәхс бу тәвафын гәзасыны өзү вә ја наиби васитәси илә јеринә јетирмәјинҹә, еһрам һалында сајылыр. Белә бир мүкәлләфин киши, гадын, һәдди-бүлуғ вә ја кичик јашлы ушаг олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур.

171. Јухарыда гејд олунмуш мүкәлләф үчүн өз тәвафыны јеринә јетирмәјинҹә евләнмәк вә ја евләндирилмәси һарамдыр. Лакин әһли-сүннәт кими Ниса тәвафына инанмајанлар бу һөкмә дахил дејилдир. Белә ки, бу ҹүр шәхсләр үчүн әввәлки вә ја јени јолдаш һарам сајылмыр. Елә буна ҝөрә дә шиә гадын вә ја кишинин Ниса тәвафы әнҹам вермәмиш сүнни киши вә ја гадынла аилә һәјаты гурмасы һарам дејилдир.

172. Кишинин ашағыда гејд олунан өзүнүн једди дәстә нисби мәһрәмләри илә евләнмәси һарамдыр:

1-Ана, ананын анасы (нәнә), атанын анасы нә гәдәр јухары ҝетсә дә (улу баба, улу нәнә вә с.);

2-Гыз, гызын гызы, оғулун гызы нә гәдәр ашағы ҝетсә;

3-Ата вә ана тәрәфиндән һәмчинин јалныз ата вә ја јалныз ана тәрәфиндән сајылан баҹы;

4-Ата вә ана тәрәфиндән һәмчинин јалныз ата вә ја јалныз ана тәрәфиндән сајылан гардашын гызы вә нәвәләри һәр нә гәдәр ашағы ҝетсә;

5-Ата вә ана һәмчинин јалныз ата вә ја јалныз атан тәрәфиндән сајылан баҹы гызы вә нәвәләр һәр нә гәдәр ашағы ҝедәрсә;

6-Биби, атанын вә ја ананын бибиси; һәр нә гәдәр јухары ҝедәрсә.

7-Хала, атанын вә ја ананын халасы; һәр нә гәдәр јухары ҝедәрсә.

173. Кишинин јухарыда гејд олунмуш једди дәстә илә евләнмәси, һәтта онларын зинадан дүнјаја ҝәлмәси һалында белә һарам сајылыр. Мәсәлән, зинадан дүнјаја ҝәлмиш ана, гыз вә с...

174. Кишинин јухарыда гејд олунмуш једди дәстә илә евләнмәси, онларын сүд мәһрәми олдуғу һалында белә һарам сајылыр. Мәсәлән, сүд анасы, сүд гызы вә с.

175. Гадынын кишијә аид гејд олундуғу кими, өзүнүн једди дәстә нисби мәһрәмләри илә аилә һәјаты гурмасы һарамдыр. Онлар исә ашағыдакылардан ибарәтдир:

1-Оғул, оғулун оғлу, гызын оғлу вә нә гәдәр ашағы ҝедәрсә;

2-Ата, атанын атасы, ананын атасы вә нә гәдәр јухары ҝедәрсә;

3-Истәр ата вә ана, истәрсә дә јалныз ата вә ја јалныз ана тәрәфиндән сајылан гардаш;

4-Гардашын оғлу вә нәвәләри;

5-Баҹынын оғлу вә нәвәләри4

6-Атанын гардашы (әми), һәмчинин ата вә ја ананын әмиси; нә гәдәр јухары ҝедәрсә.

7-Дајы, һәмчинин ата вә ја анаын дајысы, һәр нә гәдәр јухары ҝедәрсә.

176. Гадынын јухарыда гејд олунмуш једди дәстә илә аилә һәјаты гурмасы һәтта онларын зинадан дүнјаја ҝәлмәси һалында белә, һарам сајылыр. Мәсәлән, зинадан јаранмыш ата, оғул вә с.

177. Гадынын јухарыда гејд олунмуш једди дәстә илә аилә һәјаты гурмасы, онларын сүд мәһрәми олдуғу һалында белә һарам сајылыр. Мәсәлән, сүд јемәк васитәси илә гадына ата, оғлу, гардаш, гардаш оғлу, баҹы оғлу, әми, дајы вә с.

178. Кишинин рәбибә илә евләнмәси һарамдыр. Рәбибә исә өз һәјат јолдашынын әввәлки вә ја сонракы әрләриндән олан гызы вә нәвәләриндән ибарәтдир. Әлбәттә о гадынла јахынлығын һәјата кечмәси, бунун шәрти сајылыр.

179. Кишинин бир гадынла никаһ әгди охунан кими, о гадынын анасы, атасынын анасы, һәмчинин анасынын анасы илә евләнмәси һарамдыр.

180. Кишинин өз оғлунун һәјат јолдашы (ҝәлини) илә евләнмәси һарамдыр.

181. Гадынын өз әринин атасы илә (һәр нә гәдәр јухары ҝедәрсә) аилә һәјаты гурмасы һарамдыр.

182. Оғулун өз атасынын һәјат јолдашы илә евләнмәси вә башга сөзлә, гадынын өз әринин оғлу илә вә нәвәләри илә (һәр нә гәдәр ашағы ҝедәрсә) аилә һәјаты гурмасы һарамдыр.

183. Кишинин ејни заманда ики баҹы илә евләнмәси һарамдыр. Бунун исә истәр ејни заманда, истәрсә дә фасилә илә никаһ әгдинин охунмасы арасында һеч бир фәрги јохдур. Икинҹи никаһ һарам сајылыр.

184. Кишинин өз аиләсиндән иҹазә алмадан онун гардашы гызы илә вә ја баҹысы гызы илә евләнмәси һарамдыр.

185. Кишинин ливат етдији шәхсин анасы, баҹысы вә гызы илә евләнмәси һарамдыр. Бунун исә ушаглыг вә ја һәдди-бүлуғ һалларында етмәси арасында һеч бир фәрги јохдур. Лакин бу (пис) иши ҝөрән шәхсин анасы, баҹысы вә ја гызы ливат верән шәхсә һарам дејилдир.

186. Дөрд даими һәјат јолдашы олан кишинин бешинҹи, алтынҹы вә ја даһа чох гадынлала (даими) никаһ гурмасы һарамдыр.

187. Еһтијата әсасән кишинин әдаләтлә кечинәҹәјинә имкансыз олдуғуну билдикдә, икинҹи, үчүнҹү вә даһа чох гадынларла евләнмәси һарамдыр.

188. Мүсәлман кишинин әһли китабдан сајылмајан һәр һансы бир кафир гадынла никаһ гурмасы да һарам сајылыр. Әлбәттә бу һагда мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

189. Мүсәлман гадынын истәр әһли китаб, истәрсә дә гејри әһли китабдан олан гејри-мүсәлман бир киши илә даими вә ја мүвәггәти олараг аилә һәјаты гурмасы һарамдыр.

190. Даими һәјат јолдашынын өз әриндән иҹазә алмадан евдән чөлә чыхмасы вә ја сәфәрә ҝетмәси һарамдыр. Лакин ваҹиб олан һәҹҹ вә өмрә сәфәрләри, зәрури мүалиҹә, мүдафиә ҹиһады вә ја ибтидаи ҹиһадда көмәк етмәк кими зәрури һалларда бу ишләрин ејни ваҹиб сајылмасына јәгин етдикдә, һәмчинин мүсәлманлар рәһбәринин ҝөстәриши оларса, евдән хариҹ олмаг вә ја сәфәрә ҝетмәк һарам сајылмаз.

191. Инсанын өзүндән јаранмыш вә шәриәт бахымындан өз өвлады сајылан өвладыны инкар етмәк һарамдыр. Лакин шәр᾽и һакимин һөкмү вә ја өзүнүн јәгин етдији һалларында бу иш һарам сајылмыр.

192. Кишинин өз аиләси васитәси илә өвладынын сахланмылмасы һәмчинин истәр аз вә ја чох мигдарда пуллу, истәрсә дә пулсуз һалларында сүд вермәк истәјәркән онун гаршысыны алмасы һарамдыр. Һәмчинин ону истәр пуллу, истәрсә дә пулсуз олараг сүд вермәсинә мәҹбур етмәк дә һарам сајылыр. Диҝәр тәрәфдән шәр᾽и вәзифә мигдарындан артыг олараг атанын хәрҹ вермәсини тәләб етмәк дә һарам ишләрдәндир.

193. Бир мәҹлисдә (һалда) гадыны үч дәфә тәлаг вериб (бошајыб), дүзҝүн тәлаг сајылан ишләри онун үчүн һазырламаг һарамдыр вә бу гадын белә бир тәлаг васитәси илә о кишинин аиләси олмасындан хариҹ олмаз.

194. Кишинин үч дәфә тәлаг вердији гадынла фасиләсиз (ајры бир мүһәллил олмадан) евләнмәси, һарамдыр. Белә ки, бир киши өз һәјат јолдашыны дүзҝүн тәрздә тәлаг верәрсә, бу гадын мүвәггәти олараг о кишијә һарам олар. Белә бир гадын ајры бир киши илә евләниб онунла јахынлыгдан олдугдан, һәмчинин о кишидән ајрылыб вә ја онун вәфатындан сонра илк әри илә евләнә биләр.

195. Әри итҝин дүшмүш бир гадынын башга бир кишијә әрә ҝетмәси һарамдыр. Лакин әринин вәфат етмәсини билмәк вә ја шәр᾽и һакимә мүраҹиәт етмәк һалларында бу иш һарам сајылмаз. Белә ки, шәр᾽и һакимә мүраҹиәт етдикдән сонра, һаким дөрд ил мүддәтиндә ахтарыша мәшғул олур вә гадынын әри тапылмадыгда онун вәлиси вә ја шәр᾽и һаким тәрәфиндән тәлағы охунур вә гадынын иддәси сона чатдыгдан сонар башга бир кишијә әрә ҝедә биләр.

196. «Ила» һарамдыр. Бу исә бир кишинин өз јолдашына әзијјәт вермәк үчүн дөрд ај вә ја әбәдлик олараг онунла јахынлашмамасы үчүн анд ичмәсиндән ибарәтдир. Белә бир анд ичмәк инсанын өһдәсинә дүшсә дә, һарам сајылыр вә ону позуб кәффарәсини вермәк зәруридир. (Бу әмәлин кәффарәсинә аид 161-ҹи мәсәләдә изаһ верилмишдир).

197. Кишинин ҝүман вә ја ајры бир е᾽тибарлы шәхсдән ешитдијинә әсасән, јәгин етмәдији һалда өз аиләсинә зинакарлыг нисбәтини вермәси һарамдыр. Һәтта јәгин етдији һалда белә бир нисбәти вермәмәси лазымдыр. Чүнки бу ҹүр һалларда һаким гаршысында дөрд нәфәр шаһид ҝәтирмәјиб вә јахуд «лиан» васитәси илә иддиасыны исбат едә билмәдикдә она «гәзф»[5] ҹәзасы верилмәлидир.

198. Кишинин «лиан» әнҹам вердији гадынла евләнмәси һарамдыр. «Лиан» сөзүндән мәгсәд будур ки, киши өз аиләсинә зинакарлыг нисбәти вериб јахуд ондан дүнјаја ҝәлмиш ушағын өзүнүн олмадығыны иддиа етдикдән сонра бирликдә һакимин јанына ҝедәрәк һәр бири өзүнүн дүз о биринин исә јаланчы олдуғуну исбат етмәк үчүн дөрд Гур᾽ани андлар ичмәлидирләр. Белә бир һалда исә онларын никаһ әгди позулараг бир-бирләринә әбәди һарам олурлар.

199. Кишинин доггуз дәфә «идди» тәлаг вердији гадын, һәр биринҹи вә икинҹи үч дәфәдә башга бир кишијә башга бир кишијә әрә ҝедәрсә, онунла бир даһа евләнмәси һарам сајылыр. Белә ки, о гадын доггузунҹу тәлагдан сонар о кишијә әбәди олараг һарам олур. «Идди» тәлаг барәдә (дини әһкам рисаләләриндә әтрафлы изаһлар верилмишдир).

200. Әрли вә ја башга бирисинин иддәсиндә олан гадынла никаһ әгди бағламаг һарамдыр. Онлар (киши вә гадын) буну биләрәкдән әнҹам верәрсә, гадынын әри вәфат етсә вә ону тәлаг версә белә, бир-бирләринә әбәди һарам оларлар.

201. Кишинин әрдә вә ја «риҹ᾽ијјә» иддәси һалында олан зинакарлыг етдији гадынла евләнмәси һарамдыр. Чүнки белә бир гадынын әри вәфат етсә вә ја ондан ајрылан һалда белә зинакарлыг едән кишијә әбәди һарам сајылыр.

202. Һаггында «гәзф» олан лал вә ја кар гадынла евләнмәк һарамдыр. Белә ки, бир киши даныша билмәјән вә ја ешитмәјән јолдашына зинакарлыг нисбәти вердикдән сонра ону шәр᾽и дәлил илә исбат едә билмәсә, онларын никаһ әгди батил олуб, о гадын да кишијә әбәди һарам сајылыр. Һәмчинин о кишинин сонрадан «гәзф» етдији гадынла евләнмә һаггы јохдур.

203. Халасы вә ја бибиси илә зинакарлыг едән шәхсин онларын гызы илә евләнмәси һарамдыр. Бу барәдә исә мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

204. Ислам шәриәтиндә һиҹаб (өртүк) гадын үчүн һаггында чохлу тә᾽кид олунмуш ваҹибләрдән сајылыр. Белә ки, гадынын өзүнү башга кишиләрә ҝөстәрмәси үчүн бәзәнмәси һарамдыр. Лакин үз, әлләр вә ҝејимин заһири ҝөрүнүшү кими ади вә тәбии јерләрин, һәмчинин үзүнүн шәриәтдә истисна олунмуш һалларда ҝөстәрилмәси исә һарам дејилдир. Онлар исә ашағыдакылардан ибарәтдир:

1-Әр;

2-Нисби мәһрәмләри; (гардаш, гардаш оғлу вә с.).

3-Сүд мәһрәмләри;

4-Сәбәби мәрһәмләр;

5-Дәлиләр;

6-Гоҹалыг сәбәбиндән ҹинси ҹазибәси олмајан һалда; (амма бу һалда белә өзүнү бәзәмәмәси шәрт олунур).

7-Һәдди-бүлуға чатмамыш оғлан ушаглары.

205. Кафирләрин һәјат јолдашларыны онлара гајтарыб тәһвил вермәк һарамдыр. Белә ки, өз әрләриндән ајрылараг мүсәлманлар ичинә ҝәлиб, ислам һөкумәтинә пәнаһ ҝәтирмиш гадынларын иманларынын доғрулуғу сабит оларса, кафир әрләрә гаршы бағлылыглары кәсиләр. Белә бир һалда онларын ҝери гајтарылмасы исә һарам сајылыр. Һәмчинин онларын мүсәлманлар илә аилә һәјаты гурмасы да ҹаиздир.

206. Кишинин истәр шәһвәтамиз, истәрсә дә ади бахышла намәһрәм гадынын үз вә әлләриндән башга јерләринә бахмасы һарамдыр. Амма ачыб ҝөстәрмәјә адәт етмиш вә биринин нәһј етмәсинә мәһәл гојмајан гадынларын бәдәнләринин бә᾽зи һиссәсинә шәһвәтсиз бахмаг һарам сајылмыр. Буна мисал олараг кафир гадынлар вә ја онлардан тәглид едән бир сыра мүсәлманлары гејд етмәк олар. Һәмчинин намәһрәм гадынларын үз вә әлләринә шәһвәт ҝөзү илә бахмаг да һарамдыр.

207. Гадынын истәр шәһвәтамиз, истәрсә дә ади бахышла намәһрәм бир кишинин адәтән кәнар ачыг олмајан бәдән һиссәләринә бахмасы һарамдыр. Адәти үзрә ачыг олан (үз, баш вә с. кими) јерләрә шәһвәт ҝөзү илә бахмасы исә һарам сајылыр.

208. Гејри-шәр᾽и јолла киши илә гадынын бир-бири илә ҹинси әлагәдә олмасы (зинакарлыг етмәси) һарамдыр. Һәмчинин бу ишин бүтүн мүгәддимәләри дә һарам сајылыр ки, буна мисал олараг телефон, мәктуб вә ја шифаһи шәкилдә сөһбәтләшмәк, заман вә ја мәкан үчүн сәнәд имзаламаг, һарам олан һәдәфә доғру һәрәкәт етмәк, шәһвәтамиз бахыш, ҝөрүшмәк вә саир бу кими ишләри гејд етмәк олар.

209. Кишиләрин бир-бирләри илә һәмҹинсбазлыг (ливат) вә кишинин башга бир киши вә ја оғлана шәһвәтамиз бахыш кими мүгәддимәләри дә һарамдыр.

210. Гадынларын бир-бирләри илә һәмҹинсбазлыг (мүсаһигә) етмәси һарамдыр. Онларын истәр бир-бири илә доғма, истәрсә дә өҝеј олмасы, әрли вә ја әрсиз олмасы, һәмчинин һәр икиси вә јахуд биринин һәдди-бүлуға чатыб-чатмамасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Онлардан бири һәдди-бүлуға чатмыш олдугда, бу ишин һарамлыг һөкмү мәһз она аиддир. Һәмчинин зинакарлыг барәдә дејилдији кими, бу әмәлин дә бүтүн мүгәддимәләри һарам сајылыр.

211. Јахын вә мәһрәм олмајан, һәмчинин зәрури сајылмајан һалда ики үрјан киши вә ја ики үрјан гадынын бир өртүк алтында јатмасы һарамдыр. Буна мисал олараг ата илә оғул вә ја ана илә гызы гејд етмәк олар. Һәмчинин һәтта ҝејимли һалда олан намәһрәм киши илә гадынын бир өртүк алтында јатмасы белә һарамдыр вә белә ҝүнаһларын өзүнәмәхсус ҹәзалары вардыр.

212. Ики нәфәр арасында зинакарлыг, ливат вә ја мүсаһигә үчүн васитәчилик етмәк һарамдыр.

213. Мүгәддәс ислам шәриәтиндә үмумијјәтлә кишинин өз јолдашы вә ја гадын олан гулу, гадынын исә өз јолдашы вә ја киши олан саһиби илә ҹинси әлагәдә олуб ләззәт апармасындан башга һәр нөв шәһвәт вә ләззәтләр һарам сајылыр. Белә ки, бу ләззәтләрин истимна јолу, өзү вә ја башгасы илә апарылмасы, һәмчинин башгасынын инсан вә ја һејван олмасы, инсанын өзү илә мүвафиг вә ја мүхалиф ҹинсдә олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Диҝәр тәрәфдән бу ләззәтин, бахыш, өпмәк, бәдәнин тохунмасы вә ја јахынлыг илә һәјата кечмәси арасында да һеч бир фәрг јохдур.

214. Киши өз өврәтини (габаг вә архасыны) һәјат јолдашындан башга јахшыны писдән ајырд етмәји баҹаран киши вә ја гадындан өртмәси ваҹибдир. Намаз вахты өврәтләрини өртмәдикдә исә онун намазы батил сајылыр.

215. Һәр бир инсанын истәр мәһрәм, истәрсә дә намәһрәм сајылан ајры бир киши вә ја гадынын өврәтинә бахмасы һарамдыр. Амма јахшыны писдән ајырд едә билмәјән ушаг, һәјат јолдашы (әр вә арвад) һәмчинин зәрури һаллар, бу һөкмдән истисна олунмушдур.

216. Мәһрәм вә ја намәһрәм кишинин бир гадын үчүн доған заман мамалыг етмәси һарамдыр. Лакин гадынын өз әри вә зәрури һаллар бу мәсәләдән истисна олунмушдур.

217. Кишинин өз јолдашына гаршы, тилсми, дәрман вә башга јолларла бағлајыб мејлсиз етмәк, зәифләтмәк вә ја ҹинси гүввәсини арадан апармаг кими ишләр һарамдыр һәмчинин гадында да мүәјјән јолларла чәтинлик јарадыб әринин она јахынлашмамасынын гаршысына алмаг һарам сајылыр.

218. Ана бәтниндә нүтфә бағландыгдан сонра истәр әввәлләр, истәрсә дә доғуша гәдәр мүддәтдә ушағын салдырылмасы (аборт) һарамдыр. Бунун исә ушағы салдыранын ата, ана вә ја үчүнҹү бир шәхс олмасы, һәмчинин онларын иҹазәсинин олуб-олмамасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Белә ки, бүтүн һалларда исә дијә вә кәффарәјә сәбәб олур. Лакин ананын һәјатынын тәһлүкәдә олмасы вә саир бу кими зәрури һалларда һарам (вә ҝүнаһ) дејилдир.

219. Гадынын бахыш вә тохунмаға еһтијаҹы олан мүајинә, мүалиҹә, ҹәрраһи әмәл, доғуш вә бу кими бүтүн ишләрин гадын һәкиминин әли илә һәјата кечмәси ваҹибдир. Зәрури һалларда исә (киши һәкиминин гадыны мүалиҹә етмәсинин мүәјјән шәртләрә әсасән) һеч бир ејби јохдур.

221. өзү вә аиләсинин јашајыш (доланышыг) хәрҹини өдәмәк вә ја борҹуну гајтармаг үчүн ишләмәјә имканы олан, һәмчинин доланышығы ајры бир јол илә кечинмәјән һәр бир киши вә ја гадынын мүәјјән бир иш, тиҹарәт вә саир ҝәлирли ишләрә мәшғул олмасы ваҹиб сајылыр. Һәр бир инсанын гејд олунмуш еһтијаҹларыны өдәмәк үчүн өзүнә ујғун бир ишә мәшғул олмамасы илә һарамдыр.

222. Саһиби олмајан саһәләр, сулар вә саир мүбаһ имканлардан истифадә етмәк, ҹаиз олса да онлардан башгасынын мәһрумијјәтинә сәбәб олаҹаг вә өз еһтијаҹындан артыг мигдарда истифадә етмәк, һарам сајылыр.

223. Һәр инсана өз малында (вар-дөвләтиндә) исрафкарлыг етмәси һарам сајылыр. Белә ки, тәләф сајылан бир һәддә өз малыны хәрҹләмәси, малыны башгаларына вериб, арадан апармаг, һәмчинин ону иҹарәјә верәрәк башгаларыны әлиндә тәләф олмасы һаллары бу гәбилдәндир.

224. «Тәбзир» – јә᾽ни өз малыны һарам бир иш үчүн хәрҹләмәк һарамдыр.

225. Дәвә, инәк, гојун, ат, гатыр, тојуг, бал арысы вә бу кими һејванларын хәрҹини от алмаг, отлагда отармаг вә саир васитәләрлә өдәмәк ваҹибдир. Әкс тәгдирдә исә онлары сатыб өз ихтијарындан хариҹ етмәк зәруридир.

226. Һејванларын башыны Аллаһ адындан башга өз нәзәрләриндә мүгәддәс вә мүгәррәб сајылан бүт, ҝүнәш, инәк, даш, ағаҹ, пир вә с. бу кими адларла дејиб кәсмәк һарамдыр. Бу әмәл, һарам сајылмагдан әлавә һејванын мурдарланмасы, һәмчинин малын тәләф олмасына сәбәб олур.

227. Истәр өзү, истәрсә дә башгасы тәрәфиндән гәсб олунмуш малын дәрһал өз саһибинә гајтарылмасы ваҹибдир. Белә ки, әввәла: малын өзүнүн ҝери гајтарылмасы ваҹибдир; Икинҹи: гәсб олунан заманын пулу верилмәлидир; Үчүнҹү: онун әлиндә вүҹуда ҝәлән һәр нөв ејб вә чатышмамазлыг арадан галдырылмалыдыр; Дөрдүнҹү: гәсби малдан әлдән олунмуш сүд, јун, бал вә с. шејләр саһибинә гајтарылмалы; Бешинҹи: Тәләф олуб, арадан ҝетмиш мәнфәәтләрин гијмәтинин ҝери гајтарылмасы.

228. Гајтармаг имканы вә горумаг һүгугу олмадыгда, һәтта гәсб јолу илә әлдә олунмајан башгасынын малыны саһибинә гајтармаг ваҹибдир. Әкс тәгдирдә исә јухарыда гејд олунмуш һаллар она да шамил олаҹагдыр.

229. Гәсб олунмуш малын өзү мөвҹуд олдугда онун бәрабәр гијмәти вә әвәзини гајтармаг ваҹибдир. Амма гују, чај вә бу кими јерләрә дүшмүш вә јахуд залымын зорла гәсбкардан алдығы гызыл пул вә ја үзүк кими гајтарылмасы мүмкүн олмајан әшјаларын (зијаны өдәнилмәлидир). Бу исә «һәјлулә» әвәзи адланыр.

230. Мал саһибини малы әлә дүшмүш бүтүн шәхсләрдән разы салмаг ваҹибдир. Чүнки маликин онларын һәр бириндән өз һаггыны тәләб етмәсинә һаггы вардыр. Белә ки, биринин малы он нәфәр арасында әлдән-әлә дүшәрәк, онунҹу нәфәрин әлиндә арадан ҝедәрсә, малын саһибинин он нәфәрин һәр һансы бириндән һаггыны тәләб етмәјә һаггы вардыр ки, белә бир һалда малын гијмәтини она өдәмәк ваҹиб сајылыр. Мал саһиби, малы тәһвил вердији шәхсә мүраҹиәт етмәли вә нәтиҹәдә малы тәләф едән шәхсә онун зијаныны өдәмәси чатаҹагдыр.

Әҝәр мал, онунҹу нәфәрин ихтијарында олса белә, саһибинин ону тәләб етмәјә һаггы вардыр. Онларын һәр һансы бириндән өз малыны тәләб едәрсә, онун малыны гајтармалы, амма буна имканлары чатмадыгда исә малын гијмәтини «һәјлулә» әвәзи үнванында өдәмәлидирләр.

231. Бир малы тапан вә ја башга бир тапан шәхсдән она чатан шәхсин гышгырараг тапылмыш малын өз јанында олдуғуну билдирмәси ваҹибдир. Беләликлә тапышмыш мал бир нәфәрин ихтијарында олдугда ону бу билдириш ејни ваҹиб, бир нечә нәфәрин ихтијарында олдугда исә бу иш онларын һәр биринә кифаји ваҹиб сајылыр.

232. Саһиби тәрәфиндән һәр һансы бир сәбәбә ҝөрә атылмыш вә арадан ҝетмә тәһлүкәсиндә олан сүд әмәр, һәмчинин јахшыны писдән ајырд едә билән вә билмәјән ушағы ҝөтүрүб сахламаг ваҹибдир.

233. Истәр борҹ, истәрсә дә мүамиләдә сәләмчилик етмәк һарамдыр. Бунун исә сәләм верәнлә оланын бир-бири илә гоһум вә ја өҝеј олмасы арасында һеч бир фәрги јохдур. Амма ашағыдакы һаллар бу һөкмдән истисна олунмушдур:

1-Зәрурәт үзүндән сәләм алмаг;

2-Сәләм аланын мүсәлман, верәнин исә кафир олмасы; (бу ики һалда сәләмчилик јалныз ону алан үчүн ҹаиздир).

3-Ата илә оғул арасында сәләмчилик;

4-Әр илә арвад арасында сәләмчилик.

234. Ал-вердә ҝизли олараг бир малы ајры мал ады илә, гарышыг малы халис мал ады илә вә ја заһири илә батини арасында фәрг олан малы сатмаг һарамдыр. Буна мисал олараг, јејинти мә᾽мулаты, ҝејим, нәглијјә вәсаити, ев вә с. мөвзулары гејд етмәк олар. Һәмчинин иҹарә, мүзарибә, мүзариә вә с. мүамиләләрдә фырылдагчылыг едәрәк бу јолла фајдаланмаг да һарам сајылыр.

235. Бириндән разылыг алмадан она истәр еви, истәр бағы, истәрсә дә бир мүлкинә дахил олмаг һарамдыр. Амма үмуми вә ја хүсуси тәрздә мүлк саһибинин разылығына бир нөв әламәт оларса, белә бир иш һарам сајылмаз.

236. Башгасынын малындан саһибинин разылығы олмајан вә ја онун разылығындан шәкк едән һалларда истифадә етмәк һарамдыр. Белә ки, истифадә едән шәхсин јохсул вә ја варлы олмасы, онун әвәзини вермәјә нијјә едиб-етмәмәси һәмчинин доғма вә ја өҝеј олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Лакин бунунла белә ашағыдакы һаллар истисна олунмушдур:

1-Зәрурәт һаллары;

2-өтмәк (кечмәк) һаггы ады илә тәсәррүф етмәк; белә ки, тәсадүфү һалда јолу бир бағ вә ја мејвә ағаҹынын јанындан дүшән шәхсин, бағ вә ја ағаҹ саһибинин разылығыны билмәсә дә истәр ағаҹдан истәрсә дә јерә төкүлмүш мејвәләрдән бир аз јемәси ҹаиздир.

3-Аллаһ-таалаын истифадә етмәк үчүн иҹазә вердији евләр вә ја ев әшјалары; онлар исә өвладлар, ата, ана, гардашлар, баҹылар, әмиләр, бибиләр, дајылар, халалар вә достлар. Һәмчинин килиди шәхсин әлиндә олан евләрдән ибарәтдир. Чүнки мүгәддәс шәриәтин ҝөстәришинә әсасән, инсан бу кими евләрин саһибләринин разылығыны әлдә етмәдән, онлардан отурмаг, јатмаг, намаз гылмаг, һәмчинин орада олан јејинти мә᾽мулатындан јејиб-ичмәк кими ади истифадәләр апара биләр.

237. Гәсбкарлыг һарамдыр. Бу сөздән халгын малыны (һагсыз јерә) әлә алыб, өз ихтијарына кечирмәк мә᾽насы нәзәрдә тутулур. Белә ки, бу гәсбкарлығын о малдан ајры истифадәләрин едиб-етмәмәси, иҹарәјә вердији мал кими онун өзүндән, һәмчинин саһибсиз саһәни онун дашларыны тәмизләјән шәхсин әлиндән алмаг кими мәнфәәтиндән истифадә етмәси, бир шәхсин јанында ҝиров гојулмуш малдан ону аланын иҹазәси олмадан истифадә етмәк вә ја башгаларыны бир иш ҝөрмәјә мәҹбур етмәк кими әмәл (иш) сајылмасы арасында һеч бир фәрг јохдур.

238. Башгаларынын мүлкү сајылан вә ја башгасынын тапдаламаг һесаб олунан јерләрдән истифадә етмәк һарамдыр. Буна мисал олараг биринин һүгугуна тәҹавүз сајылараг онун гујусу јанында гују газмағы гејд етмәк олар.

239. Биринин гоншу вә ја башгаларынын зәрәр-зијанына сәбәб олараг өз шәхси мүлкиндән истифадә етмәси һарамдыр. Һәмчинин белә бир истифадәнин тәрк едилмәси, онун саһиби үчүн дә зәрәрвериҹи вә ја чәтинлик сајылмамалыдыр.

240. Халгын ҝет-ҝәлинә мане сајылан һалда бир шәхсин үмуми јоллар, күчәләр вә хијабанлардан өз шәхси малы кими истифадә етмәси һарамдыр.

241. Үмуми јолларда халгын һалына мане сајылан һалда балкон тикмәк, новдан чәкмәк, јералты газынты иши апармаг, гују газмаг вә ја арх чәкмәк кими ишләр һарам сајылыр.

242. Шәһәр вә ја кәнд кими абадлыг јерләриндә инәк, гојун тојуг вә бу кими һејванларын тутулуб өз ихтијарына кечирилмәси һарамдыр. Һәмчинин сәһрада гачмаг вә ја мүдафиә јолу илә өзүнү јыртыҹылардан горујуб сахлаја билән ат, дәвә, инәк вә бу кими һејванларын тутулуб өз шәхси ихтијарына кечирмәси дә һарам сајылыр. Белә ки, бу иши ҝөрән шәхсләр замин сајылыб (һејванын өзү, гијмәти вә с. гаршысында ҹавабдеһдир).

243. Бир шәхсин саһиби мәҹһул (гејри-мә᾽лум) олан малда тәсәррүф (әлә алыб истифадә) етмәси һарамдыр. Белә ки, бу малын онун өзү вә ја башгасынын ихтијарында олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур.

244. Борҹлу шәхс өз борҹуну өдәмәкдән бојун гачырмајарса, борҹ верән шәхсин ҝизлиндә онун пулундан (малындан) вердији борҹу мигдарында ҝөтүрмәси һарам сајылыр.

245. Јохсулун зәкат, сејјидин исә хүмс мигдарында шәр᾽и вәзифәләрини јеринә јетирмәјиб (хүмс вә зәкат вермәјән шәхсләрин) пулундан (малындан ҝизли шәкилдә ҝөтүрмәси) һарамдыр. Мүсәлманларын вәлијји-әмринин иҹазәси олдугда исә бу иш һарам сајылмаз.
БЕШИНҸИ ФӘСИЛ
ЈЕМӘК, ҜЕЈИМ ВӘ ҸАНЫГОРУМАҒА АИД МӘСӘЛӘЛӘР

246. Инсан өз бәдәнини нәзәри ҹәлб едән һәр нөв зәрәрдән горујуб сахламасы ваҹибдир. Һәмчинин өзүнү һисс олунан вә ја бәрк хәстәлијә сәбәб олан һәрәкәтдән горумасы да ваҹибдир.

247. Инсанын өлүм вә ја саир тәһлүкәләр јарадан һүҹум гаршысында имкан олан һәр һансы бир васитә илә өзүнү мүдафиә етмәси ваҹибдир. Белә ки, һүҹум едәнин истәр инсан, истәр һејван, истәрсә дә саир һадисәләрдән олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Һәмчинин бу мүдафиә һүҹум едәнин зијан ҝөрмәси, јараланмасы вә ја гәтлинә сәбәб олса белә, ваҹиб сајылыр.

248. Пуллу балыглардан башга су һејванларынын әт, јумурта вә саир бәдән үзвләриндән јемәк һарамдыр. Беләликлә әти һарам олан һәр бир һејванын әт, јумурта вә саир бәдән үзвләринин јејилмәси һарам сајылыр.

249. Әти һалал олан һејванларын әтиндән јемәк вә саир истифадәләр апармаг, һәмчинин әти һарам олан һејванын бир сыра истифадә вә фајдалар үчүн тәзкијә олунмасы ваҹибдир. Һәр бир һејванын тәзкијә[6] олунмасы исә мүгәддәс шәриәтдә бујурулдуғу кими һәјата кечмәлидир. Белә ки, дәвәнин тәзкијә олунмасы «нәһр етмәк»,[7] бир чох һејванларын тәзкијә олунмасы «башынын кәсилмәси», вәһши һејванларын тәзкијә олунмасы «овламаг», су һејванларынын тәзкијә олунмасы онларын «дири һалда судан чыхарылмасы» вә чәјирткәнин тәзкијә олунмасы исә мүәјјән бир габ вә ја јердә «һијазәт»[8] васитәси илә һәјата кечмәлидир. Һәмчинин (һејванлар бә᾽зи вахтлар) зәрури тәзкијә васитәси илә дә тәзкијә олунурлар. Буна мисал олараг гујуја дүшмүш вә өлүм һалында олан инәји гејд етмәк олар. Белә бир һалда Бисмиллаһ дејиб бир дәмир парчасы илә онун бәдәнини јаралајыб ганыны ахытдыгдан сонра тәзкијә һасил олар.

250. Шәриәт ганунларына ујғун тәрздә кәсилмәјән истәр ев, истәр вәһши, истәр сәһра, истәрсә дә су һејванларынын әтиндән јемәк һарамдыр. Буна мисал олараг, боғулмуш, дөјүлмәклә өлмүш, уҹа бир јердән ашағы дүшмүш, ајры бир һејванын бујнуз вурмасы илә өлдүрүлмүш, јыртыҹы һејванларын ҹајнағындан алынмыш, һәмчинин бүтләри ады илә башлары кәсилмиш һејванлары гејд етмәк олар. Амма белә бир һејванлары өлмәздән габаг дүзҝүн гајда илә тәзкијә етмәк вә зәрури һаллар бу һөкмдән истисна олмушдур. Гејд етмәк лазымдыр ки, белә бир һејванын һарам олмасы онун пак вә ја нәҹис олмасындан асылы дејилдир. Мәсәлән, тәзкијә олунмамыш су һејванларынын мејтәси, пак (тәмиз сајылса да онлары јемәк һарамдыр). Белә бир мурдардан, башга мәгсәдләр үчүн истифадә олунмасы һаггында исә мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

251. Кафир өлкәси вә базары, һәмчинин мүсәлман базарындан кәнар бир јердә кафир әлиндән вә ја кафирдән алмыш бир мүсәлмандан алынан әтин јејилмәси һарамдыр. Белә бир јол илә әлдә олунмуш һејван дәриси дә нәҹис (мурдар) сајылараг ондан истифадә етмәјин ејби вардыр.

252. Истәр атыҹы ганы олан, истәрсә дә атыҹы ганы олмајан һава вә јердә јашајан мүхтәлиф кичик һејванларын әтини јемәк һарамдыр ки, буна мисал олараг, сичовул, кирпи, гурбаға, илан вә с. һејванлардан ад чәкмәк олар. Амма чәјирткә һалал сајылыр.

253. Ев һејванларындан сајылан мүхтәлиф ит вә пишик кими һејванларын әтиндән јемәк дә һарамдыр.

254. Шир, пәләнҝ, ҹаванар, түлкү, кафтар, чаггал вә с. бу кими јыртыҹы һејванларын әтиндән јемәк һарамдыр.

255. Кечмиш ҝүнаһкар милләтләрин Аллаһ-тааланын әзаб ҝөндәрмәси нәтиҹәсиндә бир сыра чеврилдији һејванларын әтиндән јемәк һарамдыр. Буна мисал олараг фил, мејмун, донуз, ајы, довшан вә с. һејванлардан ад чәкмәк олар.

256. Истәр гара, истәрсә ағ-гара, истәрсә дә башга рәнҝли гарғаларын әтиндән јемәк һарамдыр. Бу барәдә исә мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

257. Гырғы, гартал, кәркәс вә бу кими ҹајнаглы гулларын әтиндән јемәк һарамдыр.

258. Һәмишә вә ја чох вахтлар (һавада) ачыг ганадла сүзән јахуд ганад вурмадан учан гушларын әтиндән јемәк һарамдыр. Һәмчинин чинәткан, пәтәнәк вә (әрә –меһмиз??)-и олмајан гушларын әти дә һарамдыр. Һалал олмасы барәдә хүсуси дәлил олан гушлар исә бу һөкмдән истисна олунмушдур.

259. Әти һарам олан гушларын јумуртасындан јемәк дә һарам сајылыр.

260. Ҹәллал (јә᾽ни инсан гаитини јемәјә адәт етмиш) һејванын әтиндән јемәк һарамдыр. Бу һарам һөкм, белә бир һејванын бағланылыб өз ади тәмизлијинә чатмајынҹа өз гүввәсиндәдир.

261. Инсан чиркин вә пис иш әнҹам вердији һејванын әтиндән јемәк һарамдыр. Һәмчинин белә бир һејванын нәсли, сүдү вә учан һејванлардан оларса, јумуртасы да һарам сајылыр.

262. Әти һалал олан вә шәр᾽и гајда илә кәсилмиш һејванын бир нечә үзвүнү јемәк һарам сајылыр. Онлар исә ашағыдакылардан ибарәтдир:

Еркәк вә диши һејванын ҹинсијјат органы, балалыг, (бәдәнин) артыг әтләри (вәз), еркәк һејванын јумурталығы, бејиндә јерләшән нохуд формалы һиссәләр, онурға сүмүјү арасында јерләшән һарам бејин, онурға сүмүјүнүн ики тәрәфиндә јерләшән пиј, өз кисәси, далаг, сидик кисәси, ҝөзүн бәбәји вә дырнагларын арасында јерләшән вәз. Әлбәттә гејд етмәк лазымдыр ки, бунларын бә᾽зиси һагда мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

263. Мејтә (мурдар олмуш һејван), ган, ит әти, донуз әти, шәраб вә инсаны мәст едән һәр нөв маје нәҹисләри јемәк һарамдыр.

264. Ејни-нәҹисә тохунмаг васитәси илә мурдар олмуш шејләри јејиб-ичмәк һарам сајылыр.

265. Адәтән инсаны мәст едән һәр бир шејдән истифадә етмәк, тәсадүфү олараг бирини етмәсә дә һарам сајылыр. Белә ки, бу шејләрин јемәли, ичмәли, ијнә илә вурулмалы, түстүләтмәли, бәдәнә сүртмәли вә бурунла ијләмәли олмасы арасында һеч бир фәрги јохдур. Һәтта ҝејинмәк васитәси илә инсана мәстлик ҝәтирән палтары ҝејинмәк дә һарамдыр.

266. Спиртли ички вә мәстедиҹи маддәләрдән истифадә олунан мәҹлисләрдә иштирак етмәк һарамдыр.

267. Пивә (арпа сују) ичмәк һарамдыр. Белә ки, бу ички инсаны мәст етмәсә дә һарам сајылыр.

268. Од васитәси илә гајнамыш, амма үчдә ики фаизи бухарланмамыш үзүм сујуну ичмәк һарамдыр. Һәмчинин ҝүнәш васитәси вә ја өз-өзүнә гајнамыш үзүм сују да бу гәбилдәндир.

269. Бәдәнә диггәти ҹәлб едәҹәк һалда зәрәр вуран шејләри јејиб-ичмәк, һәмчинин бу кими шејләрдән истифадә етмәк һарамдыр. Бу зијан вә зәрәрин исә өлүм, ифлиҹ олмаг, бәдән гүввәләри, һәмчинин истәр ҹинси, истәрсә дә саир гүввәләрин арадан апарылмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Диҝәр тәрәфдән гане едиҹи дәлил олмадан бәдән үзвләриндән бирини кәсмәк, һәмчинин диггәти ҹәлбедәҹәк һалда инсанын ағыл вә руһуна зијан вуран шејләрдән истифадә етмәк һарамдыр.

270. Истәр аз, истәрсә дә чох олан һәр нөв торпағын јејилмәси һарамдыр.

271. Инсанын илаһи тәјјибаты өзүнә һарам етмәси һарамдыр. Тәјјибат сөзүндән мәгсәд, илаһи не᾽мәтләрдән олан вә ислам дининин һарам етдији һәр нөв иш, һәмчинин һалал вә тәмиз (пак) јемәк вә ҝејимдән ибарәтдир. Һарам етмәк сөзүндән исә бу кими шејләрдән шәриәтдә гадаған олмасы нијјәти илә пәрһиз етмәк нәзәрдә тутулур. Буна мисал олараг (бир шәхсин бу нијјәтлә) һејван әти вә ја бишмиш јемәкдән јемәмәсини гејд етмәк олар.
АЛТЫНҸЫ ФӘСИЛ
ӘГД, ӘҺД БАҒЛАМАГ, ҺӘМЧИНИН ХАЛГ ВӘ АЛЛАҺЛА ВӘ᾽ДӘЛӘШМӘЈӘ АИД МӘСӘЛӘЛӘР

272. Һәр бир мүкәлләфин өз әһди вә пејманына әмәл етмәси ваҹибдир. Инсан әһдләри исә ислам дини нәзәриндә үч нөвдүр ки, ашағыдакылардан ибарәтдир:

Биринҹи: Аллаһ-тааланын онунла бағладығы пејманлар; Буна мисал олараг Аллаһ-таалаын өз пејғәмбәрләри васитәси илә әнҹам вә ја тәрк едилмәси үчүн инсандан пејман алдығы шәриәтин ваҹиб вә һарам әмәлләрини гејд етмәк олар.

Икинҹи: Һәр бир инсанын өзү илә бағладығы әһдләр; Буна мисал олараг инсанын мүәјјән бир иши әнҹам вермәк вә ја тәрк етмәк үчүн өзү илә анд ичмәси, нәзир вә ја әһд етмәсини гејд етмәк олар.

Үчүнҹү: Халгын бир-бири илә вә᾽дәләшмәси: Белә ки, бу вә᾽дәләшмәнин мүамилә (алвер) кими ики тәрәфли, вә ја тәлаг, әгди позмаг вә с. бу кими бир тәрәфли (и᾽га᾽) олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Јухарыда гејд олунмуш һәр үч нөв пејман, ислам нәзәриндә әһд вә мисаг адланыр вә онларын һамысына вәфат (әмәл) етмәк мүәјјән шәртләр әсасында ваҹиб сајылыр. Бунларын һәр бири барәдә үмуми шәкилдә изаһ вериләҹәкдир.

273. Лазым әгдин һәр ики тәрәфинин әгд әсасында әмәл етмәси ваҹибдир. Белә бир әгдин истәр ләфз вә сијғә, истәрсә дә әмәли вә мүатат нәзәриндә олмасы арасында исә һеч бир фәрг јохдур. Әгд сөзүндән мәгсәд, ики нәфәрин арасында разылыг јаратмаға бағлы олан мүәјјән бир мүгавиләнин бағланмасындан ибарәтдир. Белә ки, гејд олунуш ики нәфәрин јалныз мүәјјән һаллардан башга мүгавиләни позмаға иҹазәси олмаса, белә бир әгд «лазым» адланыр.

Амма онлардан һәр биринин истәдији вахтда әгди позмаға ихтијары олдугда исә белә бир әгд «ҹаиз» адланыр. Халг нәзәриндә әгд вә мүгавилә сајылан, һәмчинин ҹаиз олмасы барәдә бир дәлил олмајан әгд, «лазым» сајылыр вә белә бир әгдә әмәл етмәмәк һарамдыр. Бурада «лазым» әгдин бир нечә нөвүнү гејд едирик:

1-Мүбајиә – јә᾽ни ал-вер: Әгд тамамладыгдан сонра сатыҹы тәрәфиндән сатылмыш малын мүштәријә тәһвил верилмәси һәмчинин алыҹынын да мүәјјән олунмуш гијмәти (пулу) сатыҹыја вермәси ваҹибдир. Амма бә᾽зи һалларда бу һөкм истисна олунмушдур. Сатыҹы вә алыҹынын әгдә әсасән әмәл етмәсиндә бојун гачырмасы исә һарамдыр.

2-Иҹарә: Бир шеји иҹарә верән шәхсин о шеји иҹарәјә ҝөтүнәнин ихтијарында гојмасы, белә ки, әмлака аид шејләрин хариҹи вүҹудуну шәхсә аид оланын исә өзүнү она тәһвил вермәси ваҹибдир. Бир шеји иҹарәјә ҝөтүрән шәхсин дә иҹарә һаггыны (пулуну) онун саһибинә вермәси ваҹиб сајылыр. Онларын һәр биринин мүәјјән һаллардан башга бу вәзифәләрдән бојун гачырмасы һарамдыр.

3-Вәгф: Вәгф әгди тамам олдугдан вә вәгф олунмуш шеј тәһвил верилдикдән сонра һәм вәгф едән, һәм дә вәгф олунан шәхсин вәгфә ујғун әмәл етмәси ваҹибдир. Вәгф әгди сона чатдыгдан сонра вәгф едән шәхсин өз нијјәтиндән гајытмасы вә ја ону дәјишдирмәси һарамдыр. Һәмчинин вәгф едән шәхсин вахтындан сонра мүәјјән һаллардан башга ону арадан апармаг вә ја дәјишдирмәк дә һарам сајылыр. Белә бир вәгфин мәсҹид, мәдрәсә вә көрпү кими үмуми вә ја өзүнүн вә башгасынын өвладына даир хүсуси вәгф олунмасы арасында һеч бир фәрг јохдур.

4-Сүлһ: Шүбһәли мүлк, ихтилафлы борҹ вә ја әмәл үчүн мүсалиһәјә (тәвафүгә) чатанлар белә бир әгдә әмәл емәтли вә мүәјјән һаллардан башга она әмәл етмәкдән бојун гачырмалары һарам сајылыр.

5-Вәсијјәт: Мүәјјән бир вәсијјәти иҹра етмәк үчүн тә᾽јин олунмуш шәхсин о вәсијјәтә ујғун әмәл етмәси ваҹибдир. Белә ки, онун вәсијјәтә күлли шәкилдә әмәл етмәмәси, ону өз лазымлы вахтындан тә᾽хирә салмасы, вәсијјәт едәнин һәдәфинин дәјишдирилмәси вә ја вәсијјәтин башга шәртләринә әмәл етмәмәси һарам сајылыр. Һәмчинин вәсијјәт едән шәхсин өз вәсијјәтиндә һәддини ашмасы да һарамдыр. Буна мисал олараг вәсијјәт едән шәхсин мүәјјән бир вариси ирс апармагдан мәһрум етмәси, борҹлу олдуғу шәхсә борҹунун өдәнилмәмәси үчүн ҝөстәриши вермәси вә өз малындан мүәјјән ҝүнаһ ишләриндә хәрҹләнмәси үчүн вәсијјәт етмәси һалларыны гејд етмәк олар.

6-Никаһ вә евләнмәк: Мүгәддәс никаһ әгди охунуб тамам олдугдан сонра һәр ики тәрәфин өз шәр᾽и вәзифәләринә әмәл етмәси ваҹибдир. Онлардан һәр биринин өз вәзифәсини әнҹам вермәкдән имтина етмәси, әһдин сындырылмасы олуб, һаггында тә᾽кид олунмуш һарам ишләрдән сајылыр.

7-Музариә: Бу исә адәтән әкинчилик мүамиләсинә аид олараг, бир нәфәр тәрәфиндән јер, су вә имканатын һазырланмасы илә башга биринин әкинчилијә мәшғул олмасы нәтиҹәсиндә һасил олур. Мүзариә әгди тамамландыгдан сонра һәр ики тәрәфин она ујғун әмәл етмәси ваҹиб сајылараг ону позмаг һарамдыр.

8-Мүсагат: Јә᾽ни ағаҹ вә иш (әмәл) мүамиләси. Белә ки, мүлк саһиби өз бағыны суварыб беҹәртмәк үчүн бир шәхсин ихтијарында гојур вә даһа сонра бағын мәһсулуну бөлүрләр. Һәр ики тәрәфин әгд бағландыгдан сонра она әмәл етмәси ваҹибдир. Бу әгди позмаг исә әһди сындырмаг сајылыр вә һарамдыр.

9-Рәһн: Јә᾽ни мүәјјән мигдарда олан малы (пулу) борҹ гаршысында ҝиров гојмаг. Белә ки, рәһн әгдиндән сонра борҹлу шәхсин өз малыны (пулуну вә с.) борҹу олдуғу шәхсә вериб, онун да бу малы вәсигә ады илә өз јанында сахлмасы ваҹибдир. Онларын һәр биринин рәһн ады илә гојулмуш малда тәсәррүф етмәси вә ја мүгавиләјә әмәл етмәкдән бојун гачырмасы һарамдыр. Амма онларын тәвафүг вә разылығы олан һалларда белә бир иш һарам сајылмаз.

10-Мүсабигә: Ислам дини ат вә башга һејванлар, һәмчинин ох атмагла јарышмағы ҹаиз билмишдир. Елә буна ҝөрә дә шәртләр вә хүсусијјәтләр, һәмчинин мүкафат (приз) тә᾽јин олдугдан сонра ону галиб ҝәлән шәхсә тәһвил вермәк вә бу әһди сындырмамаг ваҹибдир.

11-Зәманәт: Бу әгддән мәгсәд, бир шәхсин ајры бир борҹлу олан шәхсин борҹуну өз өһдәсинә алмасындан ибарәтдир. Белә ки, бу шәхсин әгд тамам олдугдан сонра өзүнү борҹлу үчүн замин билиб, борҹ малыны онун саһибинә гајтармасы ваҹибдир. Бу әгди позмаг исә һарам сајылыр.

12-Һәвалә: Јә᾽ни борҹлу шәхсин борҹлу олдуғу шәхси ајры бир адамын јанына ҝөндәрмәси. Белә ки, борҹуну тәләб едән вә үчүнҹү (һәваләт олунмуш) шәхс бу һәваләни гәбул едәрсә, онларын һәвалә әгдинә әсасән әмәл етмәси ваҹиб, ону позмаг исә һарам сајылыр.

13-Кәфаләт: Јә᾽ни бир шәхсин бојнунда гисас, дијә вә башга бир борҹ олан бир нәфәри, һагг саһиби тәләб етдикдә она тәһвил вермәси вә ја онун јанында һазыр етмәси үчүн әһд едиб, сөз вермәси. Белә ки, кәфилин (әһд едиб, сөз верәнин) һагг саһиби тәләб етдикдә гатил вә ја борҹлу шәхси һазыр етмәси ваҹибдир. Буна имканы олмадыгда исә онун дијәси вә ја борҹуну өдәмәлидир.

14-Һибә (бәхшиш): Ҹаиз әгд сајылан һибә (бәхшиш) әгдиндә верилмиш (бағышланмыш) шејин ҝери алынмасы ҹаиз сајылыр. Лакин ашағыдакы һалларда бәхшиши (һәдијјәни) ҝери алмаг һарамдыр:

а) Мүәввәз бәхшиш; Јә᾽ни бир шәхсә һәдијјә верәркән онун да һәдијјә верәнә бир шеј бағышламасы вә ја биринә онун да һәдијјә вермәси шәрти илә бир шеј бағышламаг. Белә ки, икинҹи шәхс һәләлик она бир шеј бағышламаса да һәдијјәни ондан ҝери алмаг һарамдыр.

б) Гүрбәт нијјәти илә верилән бәхшиш;

в) Гоһум-әгрәбаја верилмиш бәхшиш;

г) Бағышланмыш мал ону аланын әлиндә тәләф олан һалда;

ғ) Бағышланмыш мал ону аланын мүлкүндән хариҹ олан һалда;

д) Бәхшиш едәнин вәфатындан сонра вариси тәрәфиндән һәдијјәнин ҝери алынмасы4

е) Бәхшиши аланын вәфатындан сонра онун варисләриндән һәдијјәнин ҝери алынмасы.

Гејд олунмуш һаллардан башга бәхшишин ҝери алынмасы һарам дејилдир. Һәмчинин мүзарибә, вәдиә, аријә, вәкаләт вә рәһни олан шәхс тәрәфиндән вә с. бу кими ҹаиз әгдләрин позулмасы да һарам сајылыр.

274. Алтынҹы фәслин әввәлиндә гејд олундуғу кими «ига᾽» адланан бир тәрәфли әһдләр сона чатдыгдан сонра онлара вәфа (әмәл) етмәк ваҹибдир, онлары позуб, сындырмаг исә һарам сајылыр. Бу һагда ҝәлән фәсилләрдә сөз ачылаҹаг вә мисаллар вурулаҹагдыр.

275. Мүкәлләфин өз дүзҝүн анды (јә᾽ни Аллаһа анд ичдији) әсасында әмәл етмәси ваҹибдир.

276. Нәзрә (јә᾽ни Аллаһ һаггы үнваны илә өһдәјә ҝөтүрүлән ишә) әмәл етмәк ваҹибдир.

277. Бир әмәли әнҹам вермәк үчүн Аллаһла олунан әһдә әмәл етмәк ваҹибдир. Бу үч мәсәләдә гејд олунмуш ишләрин (анд, нәзр вә әһдин) һәјата кечирилмәмәси үчүн мүәјјән кәффарәләр верилмәлидир ки, кәффарә мөвзусунда гејд олунмушдур.

278. Јаландан ан ичмәк һарамдыр. Бу исә «ҹәмус» анд (јә᾽ни инсаны ҝүнаһ дәрјасына батыран) адланыр.

279. Вәди᾽ә вә малики (мүлкү) әманәтләри онларын өз саһибинә гајтаранадәк горујуб-сахламаг ваҹибдир. Малики әманәт, малик тәрәфиндән өз малынын башга бир шәхс јанында гојулмасындан ибарәтдир. Буна мисал олараг әманәтчил шәхсин ихтијарында гојулан вәдиә (әманәт), малын иҹарә олараг бир шәхсин ихтијарында гојулмасы, иш ҝөрдүрән шәхсин өз малларыны фәһләјә вермәси һәмчинин мүзарибә вә мүзари᾽әдә иш ҝөрән шәхсин ихтијарында гојулан мал кими һаллары гејд етмәк олар.

280. Шәр᾽и әманәтләрин горунуб өз саһибләринә гајтарылмасы ваҹибдир. Белә ки, шәр᾽и әманәтләр сөзүндән мәгсәд, тапылмыш вә ја ушаг, һәмчинин сатылмыш ев вә ја сандығын ичәрисиндә сәһвән галмыш вә алыҹы әлинә чатан пул кими халг малынын шәриәт иҹазәси илә бир шәхсин ихтијарында олмасындан ибарәтдир.

281. Малы тәһвил верәркән ону доғру вә дүзҝүн шәкилдә өлчүлмәси ваҹибдир. Бунун исә тәрәзи, чәки, сајмаг, өлчмәк, ҝөрмәк вә башга јолларла олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Һәмчинин бу өлчмәјин сатылмыш малын тәһвил верилмәси, пул гаршысында әвәз верилмәси, өдәнилән борҹ, вәгф мөвзусунда вәгф пајы вә ја мирасын бөлүнмәсиндә ирс пајы олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Бу ҹүр ишләрдә хәјанәт етмәк һаггында тә᾽кид олунмуш һарам ишләрдән сајылыр вә она «тәтфиф» дејилир. Јә᾽ни истәр халг, истәрсә дә Аллаһ һүгугларына аид борҹларын аз шәкилдә өдәнилмәси.

282. өдәнилмәк вахты чатмыш, саһиби тәрәфиндән тәләб едилән, һәмчинин өдәмәјә имканы олан һалларда борҹларын өдәнилмәси ваҹибдир. Бунун исә вахты чатмыш борҹлар, һәмчинин башгаларынын ҹаны вә малынын тәләф едилдији үчүн инсанын бојнуна дүшән хәсарәтләр кими халга вә ја хүмс, зәкат, кәффарә вә с. бу кими Аллаһа аид олан борҹлардан сајылмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Истисна олунмуш һаллардан башга халг һүгугуну (һәр бир һагг вә һәр бир шәхс олмасына бахмајараг) өдәмәкдән бојун гачырмаг тә᾽кидли һарам ишләрдән сајылыр.

283. Иш јеринә јетдикдән сонра «ҹүалә» һаггыны өдәмәк ваҹибдир. Белә ки, мәсәлән бир шәхс «мәним машынымы тапана јүз динар пул верәҹәм» сөзүнү дејәрсә, онун машыныны тапыб она тәһвил верән шәхсә јүз динар вермәси ваҹибдир вә буна «ҹүалә» һаггы дејилир.

284. Шәрикләрдән бири тәләб едәрсә, бүтүн шәрикләр тәрәфиндән мүштәрәк бөлмәни гәбул етмәк ваҹиб сајылыр. Әлбәттә белә бир бөлмәни гәбул етмәјин онларын зијанына сәбәб олмамасы, һәмчинин бунун гаршысында бир шеј өдәмәмәләри бу һагда шәрт олунур.

285. Һәр бир е᾽тираф едән шәхсин е᾽тираф етдији сөз әсасында әмәл етмәси ваҹибдир. Белә ки, бу е᾽тирафын онун хејри вә зәрәринә, һәмчинин мал вә ја нәсил барәдә олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Мәсәлән, бир шәхс «бу мәним ушағымдыр» сөзүнә е᾽тираф едәрсә, онун хәрҹи вә тәрбијәләндирмәсини өз өһдәсинә алмалыдыр. Амма о ушагдан аталыг һаггыны истифадә едә билмәз. Белә ки, өзү вәфат етдикдә ушаг онда ирс апарар, лакин ушаг вәфат етдикдә исә ондан ирс апара билмәз. Һәмчинин јохсуллаш ушағы бојнунда нәфәгә (хәрҹини өдәмәк) һаггы јохдур.

286. Пул саһибинин борҹлуја өз борҹуну өдәјә билмәдији һалда мөһләт вермәси ваҹибдир. Белә бир һалда ону тутдуруб мүһакимә вә һәбс етдирмәк, һәмчинин ону ев, ев әшјалары вә бу кими јашајыш үчүн зәрури сајылан ләвазиматыны сатмаға мәҹбур етмәк һарамдыр.

287. Һәр бир мүкәлләфин өз өлүмүнүн јахынлашмасыны һисс етдикдә халгын әманәтләри, малы вә борҹларыны гајтармаг, һәмчинин гәза олмуш намаз вә оруҹлар, бојнунда олан ваҹиб һәҹҹ вә өмрә әмәлләри вә мүхтәлиф кәффарәләр кими Аллаһ һүгугларыны јеринә јетирмәкдә сә᾽ј вә тәлаш етмәси ваҹибдир. өзү бунлара әмәл едә билмәдикдә исә варисләринә хәбәр верәрәк бу һагда онлара сифариш етмәлидир.

288. Үзрлү һаллардан башга биринә верилмиш вә᾽дәјә јаланчы чыхмаг һарамдыр. Бунун исә вә᾽дә верәркән белә бир нијјәтдә олмамаг вә ја сонрадан өз фикриндән дашынмаг арасында һеч бир фәрг јохдур. Гејд етмәк лазымдыр ки, бу һагда мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

289. Аријә верилмиш малы олан шәхсин ондан әгд мүгавиләсинин әксинә олараг истифадә етмәси һарамдыр ки, белә бир һалда мал тәләф оларса онун ејни үчүн замин сајылыр. Һәмчинин белә бир истифадә вә тәсәррүфләр үчүн онун әвәзини (пулуну) гајтармаға да заминдир.

290. Мүфлис (јә᾽ни һаким тәрәфиндән гадағанлығы үчүн һөкм верилмиш) шәхсин өз малында тәсәррүф етмәси һарамдыр. Амма јашајыш мәнзили, ев әшјалары вә јашајыш ләвазиматы кими мүсадирә һөкмүндән хариҹ олан шејләрдә тәсәррүф етмәси һарам сајылмыр.

291. Истәр халг, истәрсә дә Аллаһ-таалаја аид әманәтләрдә «тәә᾽дди», ифрат вә тәфрит (хәјанәт) етмәк һарамдыр. Тәә᾽дди сөзүндән мәгсәд о әманәтдән гејри-гануни вә ја һәддиндән артыг һалда тәсәррүф етмәк, һәмчинин ону горумагда нагисләшмәк вә ја тәләф олмаг һәддиндә сәһләнкарлыг етмәкдән ибарәтдир. Бу иш һарам сајылмагдан әлавә зәманәтә дә сәбәб олур. Һәмчинин белә бир һөкм, кафир әманәтинә дә аиддир. Лакин бу һагда мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

293. Тәкәббүр: јә᾽ни өзүнү уҹа, башга мө᾽минләри исә ашағы сәвијјәдә билмәк һарамдыр. Белә бир батини сифәтә малик олуб ондан нараһат олмамаг ҝүнаһ сајылыр. Белә ки, бу ҝүнаһын әдаләтлә зидд олмасы вә ја дахили ҝүнаһлардан сајылдығы үчүн әдаләтлә зидд олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Һәтта тәкәббүрүн әслиндә ҝүнаһ олмасыны гәбул етмәсәк дә ону данышыг вә рәфтарда бүрузә вермәк һарамдыр.

294. Һәсәд: јә᾽ни бу сифәтә малик олуб, онун галмасына разылыг ҝөстәрмәк, һәмчинин данышыг, јазы вә ја рәфтар васитәси илә ону ашкар етмәк һарамдыр.

295. Аллаһ-тааланын рәһмәтиндән үмидсизлик сифәтинә малик олуб, ону арадан апармаға имканы олан һалда давам етдирмәк, һәмчинин тәкәббүр һаггында гејд олундуғу кими билән һалда бу сифәтдән вүҹуда ҝәлән данышыг вә ја рәфтар һарам сајылыр.

296. Үмидсизлик һаггында гејд олундуғу кими, Аллаһ-тааланын гәзәбиндән өзүнү асудә билмәк һарамдыр.

297. Аллаһ-таалаја гаршы пис ҝүман етмәк һарамдыр. Буна мисал олараг «нәузу биллаһ» (Аллаһа пәнаһ апарырыг) Аллаһын өвлад вә ја вар-дөвләт барәдә онунла башгасы арасында фәрг гојуб әдаләтлә әмәл етмәмәси, онун савабыны башгаларындан аз, ҹәзасыны исә башгаларындан чох вермәси, баҹарығындан кәнар олараг ону мүсибәтләрә салмасы вә с. бу кими пис ҝүманлары гејд етмәк олар. Бу ҝүнаһда инсанын дахили һалларындан сајылыр вә бә᾽зи вахтлар күфрә сәбәб олур.

298. Истәр өзү, истәрсә дә башгаларына аид олан илаһи гәза вә гәдәрә гаршы гәлбән наразы вә гәзәбли олмаг һарамдыр. Һәмчинин данышыг е᾽тиразлары илә бирҝә олан наразылыг да һарам сајылыр. Бу һагда исә мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

299. Бир мө᾽минә гаршы данышыг вә ја рәфтарда бирузә верилән «суи-зәнн» (пис ҝүман) һарамдыр.

300. Истәр үсулиддин, истәрсә дә фрүиддиндә өзү вә ја башгалары үчүн тәкилиф (вәзифә) тә᾽јин етмәк, һәмчинин сабит бир һөкмү (вәзифәни) арадан апармаг үчүн ҝүмана табе олуб онун әсасында иш ҝөрмәк (һөкм чыхармаг) һарамдыр. Буна мисал олараг бир шәхсин өз ҝүман вә зәнни әсасында филан әмәлин ваҹиб, јахуд һарам олмасына һөкм вермәси вә ја ваҹиблик вә һарамлығы сабит олмуш мүәјјән һөкмләр гаршысында «бунун һөкмүнү билмәк мәним өһдәмдән хариҹдир» сөзүнү демәсини гејд етмәк олар.

301. Кишинин гадын палтарлары ҝејмәклә өзүнә гадына, гадынын да киши палтары ҝејмәклә өзүнү кишијә охшатмасы һарамдыр. Бу мәсәләдә исә мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

302. Кишинин истәр намаз, истәрсә дә башга һалларда үзүк, һалга вә бојунбағы кими, һәмчинин габаг дишләрини бәзәк үчүн гызыл әшјаларла бәзәмәси (истифадә етмәси) һарамдыр. Бу һалда намаз гылмаг, намазы батил едәр. Һәмчинин истифадә олунан гызылын сары, гырмызы, халис вә гарышыг олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Гејд олунмуш ишләр, гадын үчүн һарам дејилдир.

303. Истәр намаз, истәрсә дә башга һалларда кишинин һәтта арагчын вә әлҹәк кими ипәк палтарлардан истифадә етмәси һарамдыр. Зәрури һаллардан башга белә бир һалда намаз гылмаг намазы батил едәр. Гадынын ипәк палтарлардан истифадә етмәси исә һарам дејилдир.

304. Гур᾽ани-мәҹид, Аллаһын уҹа адлары, һәмчинин пејғәмбәрләр вә имамларын (ә) мүбарәк адларына гаршы һөрмәтсизлик етмәк һарамдыр. Белә ки, бу ишләр бә᾽зи вахтлар инсанын кафир, бә᾽зи вахтлар исә фасиг (азғын) олмасына сәбәб олур.

305. Мүгәддәс Кә᾽бә, һәзрәт Пејғәмбәрин (с) мәсҹиди, башга мәсҹидләр, мә᾽сум имамларын һәрәмләри, һәмчинин «Нәһҹүл-бәлағә», «Сәһифеи-сәҹҹадијјә», «Үсули-кафи» вә «Вәсаилуш-шиә» кими дини китаблара гаршы һөрмәтсизлик етмәк һарамдыр.

Һәмчинин мүгәддәс вә тәгвалы танынмыш дин алимләри вә фәгиһләр, һүсејнијјә вә танынмыш мөһтәрәм имамзадәләр кими мүгәддәс мәканлар, Шә᾽бан, Рамазан вә ислам бајрамлары кими Аллаһа аид олан ҝүнләрә гаршы һөрмәтсизлик етмәк дә һарам сајылыр. Һөрмәтсизликдән мәгсәд, ислам дини вә шиә мәзһәбинин мүгәддәсатына гаршы бир нөв еһтирамсызлыг сајылан һәр һансы бир сөз вә ја рәфтардан ибарәтдир.

306. Гызыл вә ҝүмүшдән олан поднис, бошгаб, гашыг, финҹан, гәнд габы, чајник, нәлбәки, ҝүлгабы вә с. бу кими габлардан јемәк, ичмәк вә башга ишләрдә истифадә етмәк һарамдыр.

307. Инсан вә ја һејванын камил шәкилдә һејкәлини дүзәлтмәк һарамдыр.

308. Мүнәҹҹәмлик (јә᾽ни ҝөј улдузларыны јер күррәсиндә баш верән һадисәләрдә мүстәгил ирадә вә тә᾽сирә малик олмасына инаныб бунун әсасында һөкм чыхартмаг) һарамдыр.

309. Батил сөзләрдән ибарәт һәмчинин рәгс вә мүтриб аләтләр мәсҹилиси илә ујғун олан (ғинанын) мусиги вә тәранәләрин сәси мүәјјән тәрздә чәкмәк һалында охунмасы һарамдыр.

310. Мүтриб мусиги аләтләрини чалмаг һарамдыр. Буна мисал олараг дәф, түтәк, тар, пијанино вә с. бу кими аләтләрдән ад чәкмәк олар. Һәмчинин белә бир мусигиләр ләһв рәгс вә мүтриб мәҹлисләринә ујғун оларса, онлары динләмәк дә һарам сајылар.

311. Истәр Рамазан ајы, истәрсә дә башга ајларда шәр᾽и үзрү олмадан биләрәкдән Аллаһ, Пејғәмбәр (с) һәмчинин мә᾽сум имамлара (ә) нисбәт јалан данышмаг һарамдыр. Бу јаланын башга јаланларла фәрги, бу нөв јаланын ағыл вә шәриәт бахымындан даһа чох пис олмасындан ибарәтдир. Бу иш мүбарәк Рамазан ајында әнҹам верилсә, шәхсин оруҹуну батил едәр.

312. Һарам ишин мүгәддимәсинә әмәл етмәк һарамдыр. Белә ки, бу сөздән мәгсәд, өзлүјүндә һалал сајылан амма һарам бир ишә чатмаг үчүн әнҹам верилән ишләрдән ибарәтдир. Буна мисал олараг биҝанәләр (хариҹиләр) үчүн ҹәсуслуг етмәјин мүгәддимәләрини әлдә етмәк, гумарбазлығын неҹәлијини өјрәнмәк, наркотик маддәләрин дүзәлмәси гајдасы, фырылдагчылығын јоллары һәмчинин адам өлдүрмәк вә ја јараламаг јолуну өјрәнмәји гејд етмәк олар.

313. Үзүн дәриси ҝөрүнән тәрздә саггалын гырхылмасы вә ја дибдән вурулмасы һарамдыр. Бу һагда исә мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

314. Мө᾽мин ҹинләр, мәләклә вә ја мө᾽минләрин руһунун әлә алынмасы, онларын әзијјәт чәкиб нараһатчылығына сәбәб оларса һарам сајылыр.

315. Јаландан јуху гошуб ону башгаларына данышмаг һарамдыр. Бу исә јалан үчүн бир нөв мисал сајылыр. Јаланчылыг мүхтәлиф нөвләрә бөлүндүјү бу јаланы ајрыҹа етдик.

316. Интиһар вә ја өзүнү өлдүрмәк һарамдыр. Бу исә башгаларыны өлдүрмәк кимидир. Амма мүәјјән зәрури һалларда бу һөкм истисна олунмушдур.

317. Инсанын дини әгидәләр вә инсани әхлагынын дәјишилмәси, һәмчинин ваҹиб әмәлләри тәрк едиб, ҝүнаһ ишләрә батмасы, сәбәб олан мәканлар вә ја өлкәләрдә галмасы һарамдыр.

318. Һәр һансы бир тәрздә вә һәр һансы бир васитә илә гумар ојнамаг (удуб-удузмаг) һарамдыр. Бунун исә дахили вә ја хариҹи һәмчинин гәдим (кечмиш) вә ја јени аләтләр, һәтта јумурта, үзүк, һејванларын дөјүшдүрүлмәси, тулланмаг, чәки дашы галдырмаг вә с. бу кими удуб-удузмаг һәјата кечән васитәләрлә ојнанмасы арасында һеч бир фәрг јохдур. Амма удуб-удузмаг бир сыра јерләрдә һарам сајылмыр. Буна мисал олараг ибтидаји вә ја мүдафиә ҹиһадларында истифадә олунан ат вә ја саир нәглијјә васитәләри, һәмчинин ох атмаг кими мүсабигәләри гејд етмәк олар.

Удуб-удузмаг олмаса белә гумар аләтләри илә гумар ојнмаг да һарам сајылыр. Бу һагда исә мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур. Елә буна ҝөрә дә истифадә олунмаг үчүн әл алтында олун гумар аләтләринин сындырылмасы вә дәјишдирилмәси тәбии ваҹиб сајылыр. Һәмчинин бир нөв ҝүнаһ нијјәти илә дүзәлдилмиш вә һалал ишләр үчүн диггәти ҹәлб едән һалда ишләнилмәјән һәр нөв «ләһв», «тәрб» вә гумар аләтләринин сындырылмасы вә ја ајры бир һала чеврилмәси дә тәбии ваҹибдир.

319. Удуб-удузмагсыз олса белә шаһмат ојнамаг һарамдыр. Бу исә шаһматсы удуб-удузмаг тәрздә ојнанылмасы һалларына аиддир. Белә ки, бир јердә шаһмат ојуну һуш вә исте᾽дад мүсабигәси вә с. бу кими удуб-удузмадан олан ојун аләтинә чевриләрсә, заһирдә белә бир ојунун һеч бир ејиби јохдур.

320. Сеһр, ҹаду вә ҝөзбағлајыҹылыг сајылан һәр һансы бир әмәли өјрәниб, өјрәтмәк һарамдыр. Лакин бә᾽зи һалларда бу әмәл һарам сајылмыр ки, буна мисал олараг һагг әлејһинә олан сеһрбазларла мүбаризә етмәк, һәмчинин онларын ҹадуларыны арадан апармаг кими һаллары гејд етмәк олар.

321. Казино вә саир бу кими позғунлуг мәркәзләри ачмаг һарамдыр.

322. Әгидә, әхлаг вә әмәл бахымындан инсанлары азғын јола чәкән китаб вә нәшријјәләрин тә᾽лиф, чап, сахланылмасы вә јајылмасы һарамдыр. Һәмчинин бу ишдә һәр нөв иш ҝөрүб пул алмаг да һарам сајылыр.

323. Залымлара әнҹам вердикләри зүлм ишләриндә көмәк етмәк вә ја өзү зүлм етмәсә дә залымларын көмәкчиси олмаг һарамдыр. Бу ишдә пул газаныб о пулдан истифадә етмәкдә һарам сајылыр.

324. Инсанын өзү шәрабдан истифадә етмәсә дә спритли ички вә мәстедиҹи маддәләрдән истифадә олунан мәҹлисләрдә иштирак етмәси һарамдыр.

325. Ики нәфәр, ики дәстә вә ја бир чох адамлар арасында әдавәт (дүшмәнчилик), вурмаг, јараламаг, өлдүрмәк вә с. фәсадлара сәбәб олан фитнәкарлыг етмәк һарамдыр.

326. Инсанын өз јашајыш ишләриндә истәр гәлбдә, истәрсә дә әмәлдә (залымларын зүлмүнә көмәк етмәсә дә) онлара архаланмасы һарамдыр.

327. Башгасынын малыны оғурламаг һарамдыр. Амма мүәјјән һалларда белә бир иш һарам сајылмыр. Буна мисал олараг иманлы олан борҹлунун өз борҹуну өдәмәкдән имтина етмәси һалыны гејд етмәк олар ки, белә бир һалда борҹ саһибинин өз малыны ҝизли шәкилдә онун пулундан (малындан) ҝөтүрлмәсиндән башга ајры бир јолу јохдур. Белә ки, онун бу һалларда өз һаггы мигдарында оғурлуг етмәсинин һеч бир ејби јохдур.

328. Ҝүнаһсыз мүсәлмана төһмәт вурмаг (јә᾽ни әнҹам вермәдији вә ја белә бир сөзә разылығы олмајан пис ишин она нисбәт верилмәси) һарамдыр.

329. Мө᾽минә сөјүш вермәк (пис сөз демәк) һарамдыр.

330. Мө᾽мини мәсхәрә едиб, әлә салмаг һарамдыр.

331. Мө᾽минә пис вә хошаҝәлмәз ләгәб гојмаг һарамдыр.

332. Шәр᾽и иҹазә олмадан бир мүсәлманы инҹидиб, она әзијјәт етмәк һарамдыр.

333. Јетим вә мискини кобудлуг вә әзијјәтлә гапыдан говмаг һарамдыр.

334. Дири вә ја өлү мө᾽мини лә᾽нәтләмәк һарамдыр. Әлбәттә бу һагда мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

335. Бир мө᾽минин дүшдүјү мүсибәт, һәмчинин бәдәниндә олан ејб, нагислик, хәстәлик вә с. бу кими чатышмамазлыглар үчүн данламаг һарамдыр.

336. Һәр бир инсан вә һәтта зијан вермәјән һејвана гаршы зүлм етмәк һарамдыр. Зијанвериҹи һејванлары өлдүрмәјин исә һеч бир ејби јохдур вә бә᾽зи вахтлар ваҹиб сајылыр.

337. Ганы мөһтәрәм сајылыб, төкүлмәси ҹаиз сајылмајан мүсәлманы өлдүрмәк һарамдыр. Һәмчинин «зимми», әһдләшмиш вә пәнаһ верилмиш «мәһгунуд-дәм» сајылан һәр бир кафир дә өлдүрүлмәси бу һөкмдәдир. «Мәһгунуд-дәм» сајылан кафир сөзүндән исә ислам шәриәтиндә мүвәггәти олараг сығынаҹаг верилмиш кафирләр нәзәрдә тутулур.

338. Халгын разылығы олмадан истәр (һасар вә с.) үстү, истәрсә дә гапы вә дивар дешијиндән онларын еви вә мәскәнинин дахилинә бахмаг һарамдыр.

339. Әзијјәт вә русвај етмәк гәсди илә мө᾽минин ҝизли сирләри вә гәлби әгидәләри барәдә ахтарыш апармаг һарамдыр.

340. Ашкарда ҝүнаһ етмәјән мө᾽минин разылығы олмадан истәр сөз, истәр јазы, истәр рәфтар, истәрсә дә башга јолларла гејбәтини етмәк (јә᾽ни онун ҝизли ејби вә нөгсанларыны ачыб јајмаг) һарамдыр.

341. Ики нәфәр вә ја бир чох адамлар арасында дүшмәнчилик вә ја саир фәсадларын вүҹуда ҝәлмәсинә сәбәб олан сөзҝәздирмәк вә фитнәкарлыг һарамдыр.

342. Истәр ҝизлиндә (хәлвәтдә) сөһбәт етмәк, истәрсә дә ашкар шәкилдә гулаға пычылдамаг, сөзләрлә ишарә (кинајә) етмәк, һәмчинин ҝөз, гаш вә саир бу кими јолларла ишарә едәрәк бир мө᾽минә зәрәр вурмаг, ону әлә салмаг вә башга ҝүнаһлар барәсиндә сөз јетирмәк һарамдыр.

343. Мө᾽минләр арасында ҝүнаһ вә чиркин ишләри јајмаг һарамдыр. Белә ки, ҝүнаһын өзүнүн вә ја онун ҝүнаһсыз бир шәхс барәсиндә јајылмасы арасында һеч бир фәрг јохдур.

344. Шәр᾽и үзрсүз һәмчинин зәрурәт һалы олмадан кафирләр вә хүсуси илә мүшрикләрә салам вермәк, саламларынын ҹавабыны алмаг, онлар үчүн дуа вә истиғфар етмәк һарамдыр. Һәмчинин (бу кими ишләрлә) мөһкәмләнмәсинә сәбәб олан залымлар да бу һөкмдәдир. Әлбәттә бу һагда мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

345. Илаһи ганунларын иҹра олунмасынын гаршысыны алмаг нијјәти илә гатил, мүһарибә вә ҹанијә пәнаһ вериб (ону ҝизләтмәк) һарамдыр. Һәмчинин бу ишләри ганун ады илә әнҹам вермәк дә һарам сајылыр.

346. Кафирләри гоһум-әгрәба вә мө᾽мин достлар кими гәлбән севмәк вә әмәлдә онларла достлуг етмәк һарамдыр.

Кафир дөвләтләр, һәмчинин кафир вә мүшрик ширкәтләрлә мәдәни, сијаси, һәрби вә игтисади рабитәнин јарадылмасы вә нәтиҹәдә ислам дөвләтләринин зәифләмәси вә ја тәһлүкәјә дүшмәси вә јахуд мүсәлманларын әгидә вә әмәлдә јолларыны азмасы бу гәбиләдндир. Амма фәсадлардан аманда олмаг вә ја мәсләһәтин фәсадлара гәләбә етмәси сирәти илә тәгијјә вә јахуд зәрури һалларда белә бир рабитә һарам сајылыр.

347. Гејри-лајигли вә ја ләјагәтиндән артыг һәддә олан шәхсләри батил јерә тә᾽рифләмәк һарамдыр.

348. Бир шәхсә јахшылыг етдикдән сонра онун бојнуна миннәт гојмаг һарамдыр. Лакин бу һагда мүхтәлиф нәзәрләр ирәли сүрүлмүшдүр.

349. Халгын малыны јемәк вә ја онлардан пулсуз олараг иш чәкмәк васитәси илә фырылдагчылыг етмәк һарамдыр.

350. Мәһвәрәтдә хәјанәтчилик етмәк һарамдыр. Јә᾽ни инсандан мәсләһәт истәјән шәхсә биләрәкдән сәһв олан јолу ҝөстәрмәк вә с.

351. Инсанын имканы олан вә мәзлум мө᾽минин көмәк истәдији һалда она көмәк етмәмәк һарамдыр.

352. Бә᾽зи вахтлар күфрә, бә᾽зи вахтлар исә фисгә (азғынлыға) сәбәб олан ики дилли олмаг (данышыг нифагы) һарамдыр. Нифаг исә ислам вә иман, һәмчинин мәһәббәт вә с. ишләри изһар едиб, дахилдә онун зиддинә олмагдан ибарәтдир.

353. Еһтикар һарамдыр. Еһтикар исә халгын шиддәтли еһтијаҹы олан һалда јејинти мәһсуллары вә саир јашајыш ләвазиматыны баһа гијмәтә сатмаг үчүн јығылмасындан ибарәтдир.

354. Шәр᾽и үзр олмадан әзијјәтә сәбәб олан гоншу һүгугларынын тәрк едилмәси һарамдыр.

355. Мүхтәлиф спиртли ички, наркотик маддә, һәмчинин гумар аләтләри истеһсал едән заводлар вә фабрикләр гурмаг һарамдыр. Һәмчинин онлары истеһсал едиб, мәһсулларыны јајмаг вә белә јерләрдә мүдир, ишчи вә фәһлә ишләмәк вә ја нәглијјә васитәләри, анбар вә мағазалары иҹарәјә вермәк кими јолларла фәалијјәт ҝөстәрмәк дә һарамдыр. Бу ишдән маали вә ја саир мадди фајдалар алмаг, һәмчинин онлары алыб-сатмаг вә онлардан истифадә етмәк дә һарам сајылыр. Гејд етмәк лазымдыр ки, бу јолларла әлдә олунан һәр нөв пулу хәрҹләмәк дә һарам һөкмүндәдир.

356. Ҝүнаһа мәхсу олан аләтләр вә васитәләри арадн апармаг ваҹибдир ки, буна мисал олараг гумар, ләһв вә тәрб (мусиги аләтләри), спиртли ички вә наркотик маддәләрин дүзәлдилмә аләтләри, оғурлуг васитәләри, партлајыҹы вә өлдүрүҹү васитәләр, һәмчинин горхулу кимјәви маддәләри гејд етмәк олар. Үмумијјәтлә ҝүнаһ вә әзијјәтдән башга ишләрдәр истифадә олунмајан вә јахуд бу кими ишләрдә аз вә надир олараг истифадә олунан, һәмчинин ҝүнаһын гаршысыны алмаг јалныз онун арадан апарылмасына бағлы олан һалларда белә бир аләтләрин (васитәләрин) арадан апарылмасы онларын кимә мәхсус олмасына бахмајараг һамы үчүн ваҹиб сајылыр. Әлбәттә бу һөкм ону јеринә јетирдикдә даһа бөјүк фәсадларын гаршыја чыхмадығы һалларына аиддир. Гејд етмәк олар ки, јухарыда гејд олунмуш аләтләрин бә᾽зисинин истиснасы да вардыр.

357. Һәр бир мүкәлләфә һарама охшар ишләрдән чәкинмәк ваҹибдир. Мәсәлән бир нечә габ вә ја либасдан биринин нәҹис олдуғуну биләрсә, онларын һамысындан чәкинмәси вә ја онларын һамысыны јумасы ваҹибдир.

Һәмчинин ики вә ја үч шејдән биринин, башгасынын мүлкү олдуғуну билдикдә, әввәлҹә шүбһәни арадан апарыб, даһа сонра ондан истифадә етмәлидир.

358. Һәр бир мүкәлләфин ваҹибә охшар ишләрдә еһтијат етмәси ваҹибдир. Мәсәлән филан бир ҝүнүн ҝеҹәсиндә мәғриб вә иша намазларындан бирини гылмамасыны билдикдә, һәр ики намазын гәзасыны гылмасы ваҹибдир. Һәмчинин ики нәфәрдән биринә борҹлу олдуғуну билдикдә онларын һәр икисини өзүндән разы салмалы вә ја һәр икисинә борҹуну гајтармалыдыр.

359. Истисһаба әмәл етмәк ваҹибдир. Бу сөздән исә мәгсәд кечмиш вәзијјәтә әмәл етмәк мә᾽насы нәзәрдә тутулур. Беләликлә әввәлләр бир иш инсана ваҹиб вә ја һарам олуб сонрадан о һөкмүн дәјишилмәси вә ја галмасы барәдә шәкк едәрсә, кечмиш вәзијјәтинә әсасән әмәл етмәлидир. Мәсәлән, әввәлләр мүәјјән бир намазын өзүнә ваҹиб сајылан шәхс, сонрадан о намазы гылыб-гылмамасы барәдә шәкк едәрсә, ону јеринә јетирмәлидир. Һәмчинин кечмишдә мүәјјән бир палтар халгын малы олуб, сонрадан о палтарын јенидән башгасына мәхсус олуб-олмамасы барәдә шәкк едән шәхс, о палтары башгасынын малы сајмалыдыр.

360. Мурдар (нәҹис) олан он шејдән чәкинмәк ваҹибдир:

1) Сидик;

2) Гаит;

3) Мәни;

4) Мурдар;

5) Ган;

6) Ит;

7) Донуз;

8) Мәст едиҹи маје;

9) Арпа сују; (пијвә).

10) Һәрби кафир.

Белә ки, (бир мүкәлләф) өз јашајышыны бу мурдарлара буламаг вә онлара булашмыш шејләри јејиб-ичмәкдән чәкинмәли, һәмчинин намазын батил олмасына сәбәб олан бәдән вә палтары бу мурдарларла нәҹис олмағындан пәрһиз етмәлидир. Гејд етмәк лазымдыр ки, мүсәлманлар јашајышынын бу шејләрлә мурдарланмасы, Аллаһын рәһмәт мәләкләринин (онлардан) узаглашмасы вә шејтанларын (онлара) јахынлашмасына сәбәб олур.

361. Һәр бир ҝүнаһдан дәрһал төвбә етмәк ваҹибдир. Белә ки, төвбә нә гәдәр тә᾽хирә салынырса, әнҹам верилмиш ҝүнаһ бир о гәдәр чохалар вә төвбәнин дә ваҹиблији өз һалында галар.

362. Истәр фәгиһин өз фәтвасы, истәр һакимин өз һөкмү, истәр шәһадәт верәнин өз шәһадәти, һәмчинин истәр е᾽тираф едәнин өз сөзү, истәр халг вә һадисәләр барәсиндә ади данышыг вә ја гәзавәтләр, истәрсә дә бундан башга һалларда дүзҝүн вә доғру данышыг ваҹибдир. Белә ки, доғру данышығын ону данышанын өзү, гоһум-әгрәбасы вә ја достларынын хејри вә ја зәрәринә олмасы арасында һеч бир фәрг јохдур.

363. Һәдди-бүлуға чатмамышдан габаг вәли (ата, баба вә с.) тәрәфиндән сүннәт едилмәјән шәхсин һәдди-бүлуғ һәддинә чатдыгдан сонра өзүнү сүннәт едирмәси ваҹибдир. Һәмчинин белә бир иш, һәтта гоҹа олан јени мүсәлман олмуш шәхсә дә ваҹиб сајылыр.

364. Салам верәнин дәрһал ҹавабыны вермәк, һәтта намаз һалында белә ваҹиб сајылыр. Саламын ҹавабы исә ајры бир мане олмадыгда салам верәнин ешитдији һәддә олмалыдыр. Һәмчинин намаз һалында верилән салам ҹавабы, салам верән шәхс ајры шәкилдә салам версә белә «сәламун әләјум» шәклиндә олмалыдыр.
СӘККИЗИНҸИ ФӘСИЛ
ИСЛАМ ҮММӘТИ ВӘ РӘҺБӘРЛИЈӘ АИД МӘСӘЛӘЛӘР

365. Һәзрәт имам Мәһди (ә.ҹ)-ын гејбдә олан заманда бир сыра шәртләрә малик олан (фәгиһләрин) рәһбәрлик мәгамыны өз өһдәсинә алмасы ваҹибдир. Белә ки, бу мәгамын шәртләринә малик олан бир нәфәр оларса, рәһбәрлик мәгамы онун үчүн ејни ваҹиб, бир нечә нәфәр олдугда исә кифаји ваҹиб сајылыр.

366. Фәгиһ, мүҹтеһид вә вәлијји әмри даһа јахшы таныјан ислам елмләри үзрә мүтәхәссис (алимләрин) вилајәт мәгамы үчүн мүәјјән шәртләрә малик олан јеҝанә фәгиһи тә᾽јин етмәси ваҹибдир. Белә ки, бу ҹүр фәгиһләрин сајы бир нәфәр оларса, онлардан даһа салеһ вә даһа габагҹылыны тә᾽јин едиб, халга танытдырмалары ваҹиб сајылыр. Халгын да тә᾽јин олунмуш бу фәгиһләрин (вилајәтини) гәбул етмәси ваҹибдир.

367. Мүсәлманларын вәлијји әмри олан рәһбәрин мөвләви вә вилаји ҝөстәришләриндән итаәт етмәк ваҹибдир. Белә ки, бу вәлијји әмрин һәзрәт Пејғәмбәр (с) вә Имамлар (ә) кими мә᾽сум, јахуд да һәзрәт имам Әлинин (ә) заманында Салман (рә) вә Малик Әштәр (рә) кими (гејри-мә᾽сум вә мә᾽сум тәрәфиндән тә᾽јин олмасы), һәмчинин онлар тәрәфиндән узун мүддәтли (кубра) гејбәти заманында ҹамиуш-шәраит мүҹтәһидләр кими үмуми тәрздә (рәһбәрлијә) тә᾽јин олунмасы арасында һеч бир фәрг јохдур.

Диҝәр тәрәфдән онларын вердији фәрманларын бир мәгамы јарадыб бир нәфәрә ону гәбул етмәси үчүн әмр етмәси, (мәсәлән орду, һаким, имам ҹүмә вә с. мәгамлар үчүн мүәјјән шәхсләри тә᾽јин етмәси), мүһарибә, сүлһ, һәбс, әфв вә с. ишләр үчүн ҝөстәриш вермәси арасында һеч бир фәрг јохдур. (Вилаји вә иршади ҝөстәришләр – ваҹибләр – барәдә бу китабын мүгәддимәсиндә изаһ верилмишдир).

368. Вәлијји әмрдән башга бир мүҹтеһиддән тәглид едән шәхсин мәрҹәји – тәглидинин фәтвасы илә вәлијји әмрин мөвләви һөкмү арасында зидијјәт оларса, вәлијји әмрин мөвләви һөкмүндән итаәт етмәси ваҹибдир. Белә бир һалда исә (мүҹтеһидин) фәтвасы е᾽тибардан дүшүр.

369. Ислам дини нәзәриндә сәлаһијјәти олмајан шәхсләрин халг үчүн һөкумәт вә вилајәт мәгамына јијәләнмәси һарамдыр.

370. Вәлијји әмрин халг тәрәфиндән беј᾽әти гәбул етмәси ваҹибдир. Белә ки, гадын вә кишиләрдән ибарәт бир дәстә мүсәлман онунла өз тоһидләрини ширклә булашдырмамаг вә шәр᾽и һарамлардан чәкиниб, ваҹиб әмәлләри әнҹам вермәк үчүн онунла беј᾽әт етмәк истәјәрсә, вәлијји әмриндән белә бир беј᾽әти гәбул едәрәк онлар үчүн истиғфар етмәси ваҹибдир. Бу исә онларын ислам вә иманларынын гәбул олма шәрти дејил, әксинә өз әгидәләринин мөһкәмләнмәси вә ваҹиб әмәлләри јеринә јетирмәкдә бир нөв тә᾽кидетмәк сајылыр.

371. Мүдафиә ҹиһады ваҹибдир. Белә ки, дүшмән мүсәлман өлкәләринә һүҹум едәрәк ислам дининин әсасынын арадан ҝетмәси вә ја мүәјјән бир мәнтәгәдә олараг ислам өлкәләринин ишғал олмасы горхусу оларса, белә бир һалларда һәр бир имканлы мүсәлманын өз дин, ислам үммәти вә әрази бүтөвлијиндән мүдафиә едәрәк бу јолда малы вә ҹанындан әсирҝәмәмәси ваҹибдир. Белә бир ҹиһадда киши илә гадын арасында фәрг олмадығы кими, һеч бир кәсин иҹазәси дә шәрт сајылмыр.

372. Ибтидаји вә мүдафиә мүһарибәсинин дөјүш мејданындан гачмаг һарамдыр. Амма бу иш даһа мүнасиб јер тапмаг вә ја саир әсҝәрләрә гошулмаг үчүн һарам дејилдир.

373. Күфр вә нифагы мөһкәмләтмәк, мүсәлманлар арасында тәфригә салмаг, һәмчинин ислами һөкумәт зиддинә олан дүшмәнләр үчүн дајаг нөгтәси јаратмаг вә саир бу кими тәсәввүр едилән ишләр һарамдыр. Һәтта бу нијјәтлә мәсҹид, һүсејнијјә вә башга хејријјә мәркәзләри тикмәк вә ја ачмаг да һарам сајылыр.

374. Истәр ибтидаји, истәрсә дә мүдафиә ҹиһадларында халгы белә бир ҹиһадлардан сахлмаг вә ја онлары бу ҹиһадлардан сојдурмаг һарамдыр. Гејд етмәк лазымдыр ки, дил, гәләм вә ја һәдәләмә вә тамаһландырма јоллары илә халгы һәр һансы бир Аллаһын ваҹиб әмәлләриндән сахламаг һарам олдуғу кими бу јолларла онлары һәр һансы бир илаһи һарам ишләрә вадар етмәк дә һарам сајылыр.

375. Истәр һазырки, истәрсә дә ҝәләҹәк ислам дүшмәнләринин һалы вә замана ујғун олан һәр нөв дөјүш сурсаты, нәглијјә вә мүһарибә васитәләри кими һәр нөв гүввәнин һазырланмасы һаггында тә᾽кид олунмуш ваҹиб бир әмәлдир, һәмчинин ислам ордусунун күфр вә динә зидд олан ордулар гаршысында һәр нөв мүгавимәт, мүдафиә вә гәләбә чалмасы үчүн ләвазиматын әлдә едилмәси дә бу гәбилдәндир. Бу исә кифаји ваҹибдир. Белә ки, бу ваҹиб әмәл илк нөвбәдә халга, икинҹи нөвбәдә исә үммәтин вәлијји әмринә (рәһбәринә) ваҹиб сајылыр. Вәлијји әмри бу ләвазиматы өзүнә вә ја мүсәлманлара аид олан «бејтлу-мал»-дан һазырламалыдыр.

376. Мә᾽сум имам (ә) вә ја онун тәрәфиндән тә᾽јин олунмуш вәлијји әмрин әлејһинә гијам едиб түғанкарлыг едән кәсләрә (буғалта) мүһарибә едиб вурушмаг ваҹибдир. Бу исә ибтидаји ҹиһад нөвләриндән сајылараг онун шәртләринә маликдир.

377. Мүһарибәсиз вә гошун чәкмәдән кафирләр әлиндән алынмыш малларын (гәнимәтләрин) мүсәлманларын вәлијји әмринә тәһвил верилмәси ваҹибдир.

378. Ислам өлкәсинә истиласы олан һакимин иҹазәси олмадан «әнфал«-дан истифадә етмәк һарамдыр. «Әнфал» исә ислам ганунуна әсасән ислам һөкумәтинин ихтијарында олан ашағыдакы маллардан ибарәтдир:

1-Маликсиз вә јахуд нәсли кәсилмиш вә дүнјадан көчмүш маликләрә аид јерләр;

2-Бир кәсин тәсәррүф етмәдији дәрјалар вә бөјүк чајларын әтрафы;

3-Дағларын гүлләси, мешәләр вә дәрәләрин ортасы;

4-Ислам ордусунун әлинә дүшмүш (кафир) һакимләрин ләл-ҹәваһираты, маллары вә вар-дөвләти; Бир һалда ки, бунлар мүәјјән бир шәхсдән гәсб олунмамыш олсун.

5-Баһалы вә мисилсиз шејләр, һәмчинин дөјүш гәнимәтләри;

6-Ислам ордусунун вәлијји әмрин иҹазәси олмадан кафирләрдән алдығы бүтүн дөјүш гәнимәтләри;

7-Вариси олмајан шәхсин ирси вә бүтүн вар-дөвләти;

8-Бир кәсин мүлкү олмајан мә᾽дәнләр.

379. Ислам дининдән хәбәрдар олмаг, Аллаһ-таала кәламыны динләмәк вә онун мәфһумуну дәрк етмәк үчүн ислам өлкәсинә дахил олан һәр һансы бир кафир фиргәсинин ардыҹылына аман вермәк вә онларын саламат һалда өз јерләринә гајтарылмасы үчүн зәманәт вермәк ваҹибдир. Бу вәзифә исә мүсәлманларын вәлијји әмри вә ислам дөвләтинин нәзарәти алтында һәјата кечмәлидир.

380. Истәр бөјүк, истәрсә дә кичик ҝүнаһлары әнҹам верән шәхсләр үзәриндә Аллаһ ганунлары вә ја исламын ҹәза һөкмләрини иҹра етмәк һаггында тә᾽кид олунмуш ваҹиб әмәлләрдән биридир. Бу исә даһа чох әһәмијјәт дашыјан ејни вә ја кифаји ваҹиб әмәлләрдән сајылыр. Белә ки, бу вәзифәнин иҹрасы вәлијји әмр, әдаләтли һаким вә ја онун тәрәфиндән тә᾽јин олунмуш газијә мәхсусдур. Белә бир һаким бир нәфәр олдугда исә кифаји ваҹиб сајылыр.

381. Гәмәри тәгвими илә һарам – мөһтәрәм – сајылан Рәҹәб, Зул-гә᾽дә, Зул-һиҹҹә вә Мәһәррәм ајларынын һөрмәтини сахлмаг ваҹибдир. Белә ки, ислам дөвләти бу ајларда мүһарибәјә башламамалы вә әҝәр габагҹадан башламыш оларса, бу ајлар чатаркән дүшмәнә атәшкәс тәклифини етмәлидир. Вә беләликлә дә мүвәггәти олараг гәбул олунса белә мүһарибәни тәрк етмәлидир.

382. Мүсәлманларын вәлијји әмри ҝөстәриш версә ки, гәзвәт шәртләринә малик олан һәр бир шәхсин бу мәгамы гәбул етмәси ејни ваҹибдир. Һәмчинин белә бир һалда бу мәгама лајиг олан јалныз бирҹә нәфәр олдугда вәлијји әмрин тәклифи илә ону гәбул етмәк ејни ваҹиб сајылыр. Бир нечә нәфәр олдугда исә гәзавәт мәгамыны гәбул етмәк кифаји ваҹибдир.

383. Бир-бири илә ихтилафы вә ја давасы олан ики тәрәф бир нәфәрин гәзавәт етмәсинә разы олса белә бу мәгамын шәртләринә малик олмајан шәхсин гәзавәт күрсүсүндә әјләшмәси һарамдыр. Әлбәттә бу һөкм бә᾽зи һалларда истисна олунмушдур.

384. Газинин (һакимин) ихтилафы олан ики тәрәф арасында һагг үзрә гәзавәт етмәси ваҹиб, батил олараг гәзавәт етмәси исә һаггында тә᾽кид олунмуш һарам ишләрдәндир. Һәмчинин ону һәр һансы бир әгли, шәр᾽и вә үрфи мәсәләләрдә һагг вә әдаләт үзрә гәзавәт етмәси ваҹиб, биләрәкдән вә үзүрсүз олараг һәр бир кәс вә һәр бир мәсәлә барәдә батил гәзавәт етмәси исә һарамдыр.

385. Газинин (һакимин) бир-бири илә ихтилафы олан ики тәрәф вә ја ики дәстә арасында салам вермәк, данышыг, ҝәлиб-ҝетмәк гајдалары, адәти үзрә еһтирама риајәт етмәк кими ишләрдә бәрабәр рәфтар етмәси ваҹибдир.

386. Ҝәләҹәкдә шәһадәт вермәк үчүн мүхтәлиф һөкмләри мүшаһидә етмәјә олунан дә᾽вәти гәбул етмәк ваҹибдир. Бу исә «шәһадәт тәһәммүлү» адланыр. Һәмчинин шәһадәт вермәк үчүн һазыр олмаг да ваҹибдир. Белә ки, шаһид бир нәфәр олдугда бу иш ејни, бир нечә нәфәр олдугда исә кифаји ваҹиб сајылыр. Тутарлы үзрү олмадан шәһадәти ҝизләтмәк исә һаггында тә᾽кид олунмуш һарам ишләрдәндир.

387. Һәр бир мүкәлләфин һагг вә әдаләтлә шәһадәт вермәси вә мүәјјән зәрури һаллардан башга доғру јолдан чыхмамасы ваҹибдир. Һәмчинин зәрури һаллардан башга батил (јалан) шәһадәти вермәси исә һарамдыр.

388. Јаланчы шаһидләрин танытдырылмасы ваҹибдир. Белә ки, баш верән бир мүһакимәдә шаһидләрин шәһадәти нәтиҹәсиндә бир нәфәр е᾽дам, гисас, бәдән үзвүнүн кәсилмәси вә ја дијә өдәмәјә мәһкум олуб, һәмчинин һөкм иҹра олундугдан сонра шаһидләрин јаланы ајдын оларса, газинин (һакимин) гисас вә ја дијәни онлардан алмасындан әлавә бу кими јаланчы шаһидләри һәр һансы бир мүмкүн васитә илә халга танытдырмасы ваҹибдир. Бәлкә дә онлары танытдырмагдан мәгсәд, ҝүнаһсыз мәһкумун гисас вә ја дијә һаггыны халгын гаршысында онлардан тәләб етмәсиндән ибарәтдир.

389. Истәр «нәфс» (биләрәкдән адам өлдүрмәк), истәрсә дә «тәрәф» (биләрәкдән бәдән үзвүнү нагис етмәк) гисасларында биләрәкдән ҹинајәт төрәтмиш шәхсин өзүнү гисас олунмаға тәслим етмәси ваҹибдир. Һәмчинин мәнафе (бирини биләрәкдән кор вә ја кар етмәк кими бәдән гүввәсини арадан апармаг) гысасы да бу гәбилдәндир. Сәһвән ҹинајәт иши төрәтмиш шәхсин исә дијә өдәмәси ваҹибдир. Һәмчинин гејд етмәк лазымдыр ки, гисас вә дијәдән имтина етмәк һарамдыр.

390. Ҹәмијјәт издиһамында өлән вә гатили тапылмајан, һәмчинин гатили намә᾽лум олан һәр бир өлүнүн дијәсини өдәмәк, ислами һакимә ваҹибдир. Бу дијәләр мө᾽минин ганы һәдәрә ҝетмәсин дејә «бејтлу-мал»-дан ҝөтүрүләрәк, өлүнүн варисләринә верилмәлидир.

391. Ислам дөвләти вә ја ислам вә мүсәлманларын зиддинә олараг ҹәсуслуг етмәк һарамдыр.

392. Јер үзәриндә халгын әгидәләри, әхлагы, иҹтимаи ишләри, һәмчинин онларын игтисади вә иҹтиаји әмнијјәтиндә харабкарлыг етмәк, ислама зидд олан адәт-ән᾽әнәләри јајмаг, ислам адәт-ән᾽әнәләрини дәјишдирмәк вә ја истисмарчыларын тутмаг, зиндана салмаг, дөјмәк, өлдүрмәк вә с. бу кими мүхтәлиф јерләрдә јајдығы ишләри јајмагла фәсад төрәтмәк һарамдыр.

393. «Гәзәф» һарамдыр. Јә᾽ни иффәт илә танынан вә заһирдә пис ишләр ҝөрмәјән евли кишини зинакарлыг вә ја ләват әмәлләринә, һәмчинин евли гадыны зинакарлыға мүттәһим етмәк һарам сајылыр. Бу исә иддиа едән (төһмәт вуран) шәхсин белә бир ишләрә елми олмамасы, һәмчинин өз сөзүнү һаким гаршысында исбат едә билмәдији һаллара мәхсусдур. Белә һалларда исә төһмәт вурмаг һарам бир иш сајылыр вә о ишләрин ҹәзасыны иддиа едән шәхс чәкмәлидир. Амма төһмәт вуранын бу ишдән аҝаһ олмасы, һәмчинин һаким јанында дөрд шаһид һазыр етмәси вә ја мүттәһимин өз чиркин ишинә дөрд дәфә е᾽тираф етмәси һалларында исә «гәзф» ҹаиздир.

394. Мүһарибә һарамдыр. Јә᾽ни истәр сојуг, истәрсә дә одлу силаһ әлә алараг халгы горхутмаг вә ја јер үзәриндә фәсад төрәтмәк үчүн дөјмәк, јараламаг, өлдүрмәк, пул алмаг вә с. бу кими ишләр һарам сајылыр.

395. Аллаһ-тааланын әмин-аманлыг һәрәминин дахилиндә дүшмәнлә вурушуб, мүһарибә етмәк һарамдыр. Һәрәмдә дөјүшә башлајанлар исә бу һөкмә шамил дејилдир. Һәрәм мүгәддәс Мәккә вә онун әтрафыны әһатәјә алмыш ени тәгрибән 10 кл. метр, узунлуғу исә тәгрибән 20 км. метрлик олан мүәјјән бир зонадан ибарәтдир.

396. Дүшмәнләрә мүсәлманларла вурушан һалда силаһ, дөјүш сурсаты, нәглијјат васитәләри, јанаҹаг вә саир дөјүш ләвазиматы сатмаг һарамдыр. Һәтта дүшмәнләрин мөһкәмләнмәси, мүсәлманларын исә зәифләмәсинә сәбәб олан һәр һансы бир шејин дүшмәнләрә сатылмасы да һарамдыр. Бу ахырынҹы һөкмдә исә мүхтәлиф нәзәрләр мөвҹуддур.

397. Бир-бири илә ихтилафы олан ики тәрәфин залым һакимләрә мүраҹиәт етмәси һаггында тә᾽кид олунмуш һарам ишләрдән сајылыр. Залым һакимләрдән исә һакимлик шәртләринә малик олмајан вә ја залымлар тәрәфиндән бу мәгам үчүн тә᾽јин олунмуш һакимләр нәзәрдә тутулур. Һәмчинин зәрури һаллардан башга ики тәрәф һагг олса да белә бир һакимин һөкмүнә әсасән (мал, пул вә с.) шејләрдә тәсәррүф етмәк һарамдыр.

398. Газинин (һакимин) рүшвәт алмасы вә ја она рүшвәт верилмәси һарамдыр. Бу исә рүшвәт верилиб-алынмасынын наһаг јерә гәзавәт олунмасы вә ја рүшвәт верәнә тәрәф (һагг олуб-олмамасына бахмајараг) мејлли олмаг нијјәти илә һәјата кечмәси һалына аиддир. Амма рүшвәт верән һаглы олуб өз һаггына чатмаг үчүн бундан башга бир чарәси олмајарса, белә бир һалда рүшвәт вермәк һалал, ону алмаг исә һарамдыр. Һәмчинин рүшвәтин һарамлығында онун рүшвәт, һәдијјә, һибә (бәхшиш) вә ја мүһабати мүамилә ады илә һәјата кечмәси арасында һеч бир фәрг јохдур. Мүһабати мүамилә исә һакимин онун леһинә һөкм вермәси тамаһы илә мүәјјән бир малын она уҹуз гијмәтә сатылмасындан ибарәтдир.

399. Газинин арасында ихтилафы олан ики тәрәфдән биринә онун батил наһаг олдуғуну биләркән диҝәринә гаршы гәләбә чалмасы јолуну өјрәтмәси һарамдыр. Бу һөкм мөвзудан хәбәри олан гејри-гази шәхсләрә дә аиддир.

400. Газинин Аллаһ-таала һүгугуна даир ишләрдә һазыр олмајан шәхсин әлејһинә олараг гәзавәт етмәси һарамдыр. Мәсәлән, дөрд нәфәр адил шәхс һазыр олмајан бир шәхсин зинкарлыг етмәси барәдә шәһадәт верәрсә, белә бир газинин һөкм чыхартмаға һаггы јохдур. Халгын һүгугуна даир ишләрдә исә белә һөкм чыхартмаг ҹаиздир.

401. Һагг саһибинин өз һаггында тәҹавүз етмәси һарамдыр. Буна мисал олараг, ҝүнһкардан гисас алмаздан габаг она ишҝәнҹә вермәк, бә᾽зән үзләрини кәсмәк, һәмчинин тә᾽јин олмуш һәддән артыг онун бәдәни вә ја пулуна зијан вурмаг һалларыны гејд етмәк олар.

402. Бир һаггын вә ја батилин ајдынлашмасыны ону ачыг-ашкар етмәјә бағлы олан һалларда өрт-басдыр едиб, ачыгламаг һарам сајылыр. Буна мисал олараг, бир шәхсин гәтлә јетирилмәси вә ја ҹинајәткарлығы, биринин јолдашлығы, бир ушағын (мүәјјән гадындан) сүд јемәси, һәмчинин бир малын малијјәти, ҝүнаһкарын тутулмасы вә ја ҝүнаһсыз үчүн бәраәт газандырылмасы һалларыны гејд етмәк олар.
ТӘРҸҮМӘДӘ ИСТИФАДӘ ОЛУНАН КИТАБЛАР

1. Әрәб ва фарс сөзләри лүғәти; Азәрбајҹан елмләри академијасы Нәсими адына дилчилик институту, Бакы, јазычы 1985 Милади.

2. Лум᾽әту-дәмәшгијјә, шејх Шәмсәддин Мәһәмәд ибни Ҹәмаләддин Мәкки Әл-амили (шәһид әввәл), тәрҹүмә вә изаһ: Әли Ширвани, Дарул-фикир, Гум, 375 Шәмси;

3. Фәрһәнҝи сәјјаһ (лүғәтнамә), Әһмәд Сәјјаһ, Ислам нәшријјаты, Теһран, 1371 Ш.;

4. Фәрһәнҝи сәба (лүғәтнамә), Мәһәммәд Беһишти, Сәба нәшријјаты, Теһран 1370 Ш,;

5. Шәриәт һөкмләринин изаһы, Ајәтуллаһүл-үзма Шејх Мәһәмәд Фазил Ләнкәрани, (тәрҹүмә едән М. Әлизадә), Нәвиди ислам нәшријјаты, Гум 1998. М.

[1] Кифаји ваҹиб сөзүнүн мә᾽насы бу китабын мүгәддимәсиндә гејд олунмушдур (мүтәрҹимдән).

[2] Е᾽тикаф мүәјјән ҝүнләрдә ән азы үч ҝүн мүддәтиндә Ҹаме мәсҹидләриндә оруҹ тутуб ибадәтә мәшғул олмагдан ибарәтдир ки, бу әмәлин өзүнәмәхсус гајдалары вә шәртләри вардыр (мүтәрҹим).

[3] Зимми кафир ислам дөвләтиндә јашајараг онун ганунларына табе олан әһли-китаба (мәсиһ, јәһуди вә с. дејилир).

[4] Иддә сөзүндән мәгсәд өз әриндән ајырылмыш гадынын мүәјјән мүддәтәдәк әрә ҝетмәјиб, тәк галмасындан ибарәтдир.

[5] Гәзф сөзүндән мәгсәд биринин диҝәринә зинакарлыг вә ја ливат нисбәти вермәсиндән ибарәтдир ки, белә бир һалда өз иддиасыны исбат едә билмәјән шәхс мүәјјән һәддә ҹәзаландыр.

[6] Тәзкијә шәриәт гајдасы илә һејванын овланмасы, башынын кәсилмәси вә с. мә᾽наларыны дашыјыр.

[7] Нәһр етмәк сөзүндән мәгсәд, дәвәнин мүәјјән гајда илә кәсилмәсиндән ибарәтдир (мүтәрҹим).