islam dini

UCB

Ali b. Sevid diyor ki, Hz. Musa b. Cafer'den (as) ameli if-sad eden ucb (kendini beğenmek) hakkında sorunca, hazret şöyle buyurdu: "Ucb'un bir çok derecesi vardır. Bu dereceler­den biri şudur, insana kendi kötü ameli süslü ve güzel gözü­kür, o da ucba kapılarak güzel amel ettiğini sanır. Bu derece­lerden biri de şudur: Kul rabbine iman eder ve bununla Al­lah'a minnet etmeye kalkışır. Halbuki bu imanında Allah'ın ona minneti vardır, kulun değil." (*)

ŞERH

Ucb, ulemanın da (ra) buyurduğu gibi salih amelleri bü­yük ve çok saymak, bu yüzden oldukça sevinçli ve mutlu ol­mak, nazlanmak, kendisini taksir ve kusur haddinden mü­nezzeh ve uzak kabullenmektir. Ama bu sevinç ve şadlık, Al­lah Teala için tevazu ve alçak gönüllülük, bu tevfik sebebiyle Hakkın mukaddes zatına şükretmek ve bu nimet ve tevfîkin

(*) Kafi, C. 2., Kitabu'1-İman ve'1-Küfr, Babu'1-Ucb, 3. hadis.

89

KIRK HADİS ŞERHİ

daha da bir artmasını istemek için olursa kesinlikle ucb de­ğildir ve İslam'da övülmüş, medhedilmiştir.

Büyük muhaddis Meclisi (ra), büyük alim Şeyh Bahaud-din Amulî'den şöyle naklediyor: "Oruç ve teheccüd namazı gibi bir takım salih amelleri yerine getiren kimse kalbinde bir sevinç ve mutluluk hisseder. Öyleyse eğer bu sevinç ve şadlık Allah'ın kendisine ihsanda bulunduğunun ve nimet inayet ettiğinin (ki bu ihsan ve nimet salih ameldir) ifadesi ve dolayısıyla da bu nimetin azalacağı veya kendisinden geri alınacağı korkusuyla Allah'tan bu nimetini daha da bir art­tırmasını talep etmekle birlikte olursa bu sevinç ve şadlık ucb değildir. Ama bu sevinç ve şadlık bu amelin kendisinden sadır olduğu, bu sıfata sadece kendisinin sahib bulunduğu, amellerini büyük gördüğü, ona itimad ettiği, kendisini kusur ve taksir haddinden münezzeh ve uzak gördüğü içinse, neti­cede bu salih amelleri sebebiyle Allah'a minnet etmeye kalkı­şıyorsa bu ucbdur."

Ama bu fakir diyor ki: Ucbun, zikredildiği şeklindeki tef­siri doğrudur. Ama bu amelleri kalbî ve kalıbî (zahirî) amel­ler diye genelleştirmek gerekir. Aynı zamanda bu ameller kabih ve hasen (iyi ve kötü) amelleri de içine almaktadır. Zi­ra ucb, cevarihî (dış organlardan sadır olan) amellere varid olup onları fasid ve batıl kıldığı gibi, cevanihî (kalbî) amelle­re de sızmakta ve onları da aynı şekilde fasid ve batıl kıl­maktadır. Aynı şekilde iyi haslet sahibi kendi hasletlerinden ucba kapıldığı gibi, uygunsuz amellerin sahibi de kendi has­letlerinden ucba kapılmaktadır. Nitekim bu hadis-i şerif de her iki amel çeşidini tasrih etmiş ve özellikle zikretmiştir. Zi­ra insanların çoğu bundan habersizdir. Bu zikirden sonra Alah'ın izniyle her ikisinden de bahsedilecektir.

90

UCB

Yine bilinmelidir ki, ucb olmadığı ve övülmüş sıfatlardan sayıldığı söylenen sevinç de kişiden kişiye değişen nisbî bir-şeydir. Nitekim ilhak edilmiş fasılların birinde de beyan edi­lecektir.

Bil ki ucb için, hadis-i şerifte de yer aldığı gibi, bazı dere­celer vardır. Birinci derece: İman ve hak marifetler hususun­da var olan ucbdur. Bunun mukabilinde ise küfür, şirk ve batıl inançlar hususunda var olan ucb yer alır.

İkinci derece: Fazıl melekeler ile övülmüş sıfatlar ucbu-
dur. Bunu mukabilinde de kötülük, ahlak ve kabih melekeler
ucbu yer almaktadır. t'T""~

Üçüncü derece: Salih ameller ve güzel fiiller ucbudur. Bu­nun mukabilinde de kabih ameller ve uygunsuz fiiller ucbu yer alır.

Bunların dışında da bazı dereceler vardır ki, bu makam­da zikredilmeye değmez. Biz de inşaallah fasılların zımnında bu derecelere, bu derecelerin menşeîne ve bu dereceler için ilaç olabilecek şeylere kısaca bir işaret etmeye çalışacağız.

Fasıl

Ucb Mertebelerinde

Daha önceden zikredilen derecelerde ucb için birçok mer­tebeler vardır. Bu mertebelerden bazısı oldukça açık ve belli­dir ki, insan çok az bir teveccüh ve iltifat neticesinde hemen anlayıp derkedebilir. Ama bu mertebelerden bazısı o kadar dakik ve zariftir ki, insan tam bir teftiş ve sahih bir dikkatle üzerine eğilmediği müddetçe derkedemez. Aynı şekilde bu mertebelerden bazısı diğer bazısından daha şiddetli, zor ve helak edicidir.

91

KIRK HADİS ŞERHÎ

Hepsinden büyük ve helak edici olan birinci mertebe öyle bir haldir ki, insanda ucbun şiddeti vasıtasıyla peydahlan­maktadır. Burada insan, kendi kalbinde velinimetine ve ma-liku'l-mülûk'a karşı imanı veya diğer hasletleri sebebiyle minnet etme duygusuna kapılır. İmanı sebebiyle hak memle­ketinde bir genişlik ve Allah'ın dininde bir aydınlık vücuda gelince ya da şeriatı yayma, hidayet, irşad, emri bi'1-ma'ruf ve nehy ani'l-münker, had icrası, mihrab ve minberi sebebiy­le Allah'ın dininde bir terakki oluşunca ya da müslümanla-rın onun cemaatine gelmesi ve Hz. Hüseyin için matem ve yas tutmasıyla diyanette bir canlılık peydahlanınca, hemen bu sebeple Allah'a, mazlumların efendisi Hz. Hüseyin'e ve Resul-i Ekrem (sa)'e karşı minnet etme duygusuna kapılıyor. Bunu her ne kadar izhar etmese de kalbinde minet etmeye kalkışıyor. Dinî işlerde Allah'ın kullarına minnet etmeye kalkışmak da bu babdandır. Mesela insan, vacip ve müste-hab sadakalar veya fakir ve zayıfların elinden tutma husu­sunda onlara minnet etmeye kalkışır. Bazen bu minnet etme duygusu bizzat insanın kendisinden bile saklı ve gizli kal­maktadır. (İnsanların Allah'a minnet edemeyeceği, tam ter­sine Hakk Teala'nın mukaddes zatının onların üzerinde min­neti olduğu bahsi, ikinci hadisin şerhinde sözkonusu edilmiş­tir). Bir diğer mertebe de şudur: Bazen de insan kalbinde va­rolan ucb sebebiyle Allah Teala'ya karşı nazlanmakta, işve-lenmektedir. Bu, minnet etmekten başka birşeydir. Gerçi ba­zıları bu ikisi arasında hiçbir farkın bulunmadığına kail ol­muşlardır. Bu makamın sahibi, kendisini Allah Teala'nın mahbubu saymakta ve sulukta mukarrebîn ve sabıkîn kim­selerden olduğunu düşünmektedir. Hakk'm velilerinin adı zikredilince veya mahbublar ve muhiblerden ya da cezbe ka-

92

UCB

Hakkında Ueba Kapıldıklarının Beyanı

Ehl-i küfür ve nifak, müşrikler, mülhidler, kötü ahlak ve rezil meleke sahipleri, masiyet ve isyan ehli kimselerin işleri o noktaya vanr ki, kendi küfür ve zmdıklıkl arıyla veya kötü ahlak ve helak edici amelleri sebebiyle de ucba kapılır, mut­luluk izharında bulunurlar. Kendilerini bu sebepler taklid-den uzak, özgür bir ruha sahip ve mevhumlara inanmayan kimseler olarak lanse ederler. Şehamet ve mertlik ehli ol­duklarını sanırlar ve Allah'a imanı vehmiyat, şeriatın emir­leri doğrultusunda hareket etmeyi ise küçüklük bilirler. Gü­zel ahlak ve üstün melekelerin, nefsin zayıflığından ve zaval­lılığından olduğunu söylerler. Güzel ameller, menasık ve iba­detlerin, idrakin zayıflığı ve şuurların eksikliğinden olduğu­na inanırlar. Dolayısıyla da kendilerini, vehmiyata inanma­yan özgür bir ruha sahip olmak ve şeriatlere itina gösterme­mek sebebiyle medh ve senaya müstehak kimseler olarak ka­bullenirler. Kötü ve uygunsuz hasletler kalplerinde kökleş­miş ve ünsiyet edinmiş, göz ve kulaklarını doldurmuş, gözle­rinde süs ve ziynet olarak tecelli etmiş olduğundan, bunların tümünün kemal olduğunu zannederler. Nitekim, "ucbun de­recelerinden biri de, kula kötü amellerin süslü gözükmesi ve bu sebeple o amelinin iyi olduğunu zannetmesidir" diye bu­yuran hadis-i şerif de işbu manaya işaret etmektedir. Bu ha­dis de şu ayete istinad etmektedir: "İşlediği kötü amel kendi­sine bezenen ve onu iyi gören adam, iyiyi kötüyü bilen gibimidir?" (*)

Nitekim "iyi amel ettiğini zannediyor" ifadesi de Allah Teala'nın şu sözüne işaret etmektedir: "De ki: İşledikleri iş­ler bakımından en fazla ziyan edenler kimlerdir haber vere­yim mi size? Onlardır en fazla ziyan edenler ki, dünya yaşa­yışında bütün çalışmaları boşa gider. Halbuki onlar gerçek­ten de kendilerinin iyilik ettiklerini, iyi işlerde bulundukları­nı sanırlardı. Onlardır kafir olanlar, rablerinin delillerini ve Ona ulaşacaklarını inkâr edenler. Bütün yaptıkları boşa gitmiştir ve biz kıyamet günü onları hiç bir ölçüye vurmayız, onlara hiç bir değer vermeyiz." (**)

Halkı cahil ve habersiz, ama kendisini alim ve haberdar zanneden bu kesim, insanların en zavallısı ve kulların en bahtsızıdır. Nefs tabibleri böyle kimseler için ilaç bulabilmiş değiller. Davet ve nasihat bu şahıslara etki etmemektedir. Belki bazen ters etki bile yaratmaktadır. Bunlar burhan ve delile kulak vermiyorlar. Göz ve kulaklarını enbiyanın hida­yeti, filozofların bürham ve alimlerin nasihati karşısında ka­pamakta, işitmek dahi istememekteler. İnsanı günahtan küf­re, küfürden de küfrü sebebiyle ucba düşmeye sürükleyen nefsin hile ve şerrinden Alah'a sığınmak gerekir. Nefs ve şeytan, bazı günahlan küçümsemek sebebiyle insanı o büyük masiyet ve günaha mübtela kılmaktadır. Kalpte kökleştikten ve insanın da onu küçümsemesinden sonra, ikinci ve nisbe-ten biraz daha büyük olan bir başka günaha mübtela kıl­maktadır insanı. Bir kaç kez tekrardan sonra o günah da in­sanın gözünden düşer küçümsenir ve daha sonra da daha büyük günahlara mübtela olur.

(*) Fatır, 8.