islam dini

Allah, O'nun Resulü..." diye başlayan iki ayetin, öncesindeki ayetlerin

yardımcı olma anlamındaki veliliğe değindikleri farz edilirse,

bu iki ayetin içeriği o ayetlerin içeriği ile aynı değildir. İkinci ayetin

sonundaki, "...galip gelecek olanlar, yalnız Allah'ın hizbidir." cümlesi

sakın seni yanıltmasın. Çünkü galibiyet, yardım anlamındaki

velâyetle uyuştuğu gibi, tasarruf velâyeti ve aynı şekilde sevgi ve

muhabbet velâyetiyle de bağdaşır. Çünkü din mensuplarının nihaî

hedefi olan dinî galibiyet, müminlerin herhangi bir vesile ile Allah-

'a ve Peygambere bağlanmaları ile gerçekleşir.

Yüce Allah açık vaadi ile bu gerçeği müminlere duyurmuştur.

Şu ayetlerde olduğu gibi: "Allah, 'Ben ve peygamberlerim mutlaka

galip geleceğiz' diye yazdı." (Mücâdele, 8) "Gönderilen peygamber

kullarımız hakkında şu sözümüz geçmişti: Mutlaka kendilerine

yardım edilecek ve galip gelecek olanlar, mutlaka bizim ordumuzdur."

(Sâffât, 173)

Üstelik, Şiî ve Sünnî kanallardan gelen çok sayıdaki rivayete

göre, bu iki ayet namaz sırasında yüzüğünü sadaka olarak veren

Hz. Ali hakkında inmiştir. Buna göre, bu iki ayet genel değil, özel

anlamlıdır. Bu konudaki rivayetlerin büyük bir kısmını inşaallah

ayetleri hadisler ışığında incelerken nakledeceğiz.

Eğer çokluklarına ve yoğunluklarına rağmen bu tür rivayetler

ayetlerin tefsirinde iniş sebebi olarak kabul edilmeyecek ise, hiçbir

ayette hiçbir iniş sebebine dayanmak doğru olmaz. Bu açıktır.

Dolayısıyla bu iki ayeti genel anlamlı sayarak müminlerin birbirlerinin

velileri olduklarını ifade ettiğini söylemenin hiçbir dayanağı

yoktur.

Evet, bazı tefsirciler bu rivayetlere itiraz etmişler. Oysa bu kadar

çok sayıdaki rivayete itiraz etmeleri yersizdir. İleri sürdükleri itirazlar

şunlardır:

1) Bu rivayetler, bu ayetlerin yardımcı olma anlamındaki velilikle

ilgili zahirî içeriği ile çelişir. Bu noktaya yukarıda işaret edilmişti.

2) Bu rivayetler, çoğul kipi kullanıldığı hâlde tekilin kastedilmiş

olmasını gerektirir. Çünkü bu rivayetlere dayanıldığı takdirde,

"... namaz kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren müminler"den

10 .............................................. El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

Hz. Ali'nin kastedildiği kabul edilecektir ki, dil kuralları böyle bir

tefsire müsait değildir.

3) Bu rivayetler, zekâttan maksadın yüzüğü sadaka olarak

vermek olmasını gerektirir ki, buna zekât adı verilemez.

Sözü edilen tefsirciler şöyle demişler: Buna göre, ayeti genel

anlamlı saymalı ve burada "kasr'ul-kalp" veya "kasr'ul-ifrad" sanatının

söz konusu olduğunu kabul etmeliyiz. Çünkü münafıklar

Ehlikitab'ın yardımına koşuyorlar ve bunu vurguluyorlardı. Bu sebeple

yüce Allah, onları böyle davranmaktan sakındırdı ve onların

velilerinin (yardımcılarının) Ehlikitap ve münafıklar değil, Allah,

O'nun Resulü ve gerçek müminler olduğunu ifade etti. Bu durumda

tek bir problem kalıyor. O da bu anlamın "ve rükû hâlinde iken"

ifadesi ile bağdaşmamasıdır. Bu problem de "rükû" kelimesinin

Allah'a boyun eğme veya fakirlik ve düşük durumluluk şeklinde

mecazî anlamda yorumlanması ile ortadan kalkar. İşte söz

konusu tefsircilerin ileri sürdükleri itirazlar ve bu itirazlar ile ilgili

açıklamaları bunlardır.

Fakat bu ve benzeri ayetleri incelemek, ileri sürülen açıklamaları

tümü ile geçersiz kılmaktadır.

Önce bu ayetin yardım anlamındaki veliliği ifade eden bir anlatım

içinde yer aldığı, dolayısıyla bu anlamda yorumlanması gerektiği

tezini ele alalım. Daha önce belirtildiği üzere bu ayetlerin

maksadı asla bu değildir. Eğer daha önceki ayetlerin yardım anlamındaki

veliliği ele aldıkları farz edilse bile, bu ayet o ayetlerin

bu maksadını paylaşmamaktadır.

"...namaz kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren müminlerdir"

ifadesinde çoğul kullanıldığı hâlde tekilin kastedilmesi konusuna

gelince; bu kitabın üçüncü cildinde Mübahele ayeti incelenirken

bu konuda verilen ayrıntılı cevabı biliyorsun. O cevabın özü

şu idi: Çoğul kipi kullanıp bununla tekil kastetmek ve çoğul kipini

tekil anlamında kullanmak ile, uyarlanabileceği örneklere uyarlansın

diye çoğul lafzı ile genel bir hüküm ortaya koymak ya da

çoğul lafzı ile bazı vasıfları haiz bir topluluktan haber vermek, ancak

bu genel hükmün uyarlanabileceği örneğin ya da bu vasıfları

taşıyan ferdin sadece bir tane olması, birbirinden farklı şeylerdir.

Birinci şıkkı dilbilgisi kuralları kabul etmez. Fakat ikincisi kurallara

Mâide Sûresi 55-56 ................................................................. 11

uygundur ve kullanımı yaygındır.

Bu itirazı yapanlar, acaba "Ey iman edenler, düşmanlarımı ve

düşmanlarınızı veli edinmeyin. Siz onlara sevgi yolluyorsunuz...

Siz onlara gizlice sevginizi iletiyorsunuz." (Mümtehine, 1) ayeti hakkında

ne diyecekler? Çünkü ayette Kureyşliler ile mektuplaşan

Hatıb b. Ebu Baltaa'nın kastedildiğini biliyoruz. "Eğer Medine'ye

dönersek, üstün olanlarımız aşağı konumda olanları oradan çıkaracak."

(Münafıkun, 8) ayeti de öyledir. Çünkü bu sözü Abdullah b.

Übey b. Selul'un söylediği biliniyor. "Sana, ne infak edeceklerini

sorarlar." (Bakara, 215) ayeti de böyledir. Çünkü bu soruyu soran

tek kişidir. "Mallarını gece-gündüz, gizli-açık (Allah yolunda) harcayanlar..."

(Bakara, 274) ayeti de bu kategoriye girer. Çünkü rivayetlere

göre, ayette sözü edilen harcama Hz. Ali veya Ebu Bekir tarafından

yapılmıştır. Bu çeşit ayetler çoktur.

Bu örneklerin en şaşırtıcısı "Kalplerinde hastalık bulunanların,

'Bize bir felâketin gelmesinden korkuyoruz' diyerek..." (Mâide, 52)

ayetidir. Çünkü bu itirazı yapan tefsircilerin de kabul ettikleri iniş

sebebine ilişkin rivayetlere göre, bu sözü söyleyen Abdullah b.

Übey'dir ve bu ayet sözünü ettiğimiz ayetler arasında yer almaktadır.

Şöyle denebilir: Bu örneklerde, genellikle adı geçen kişiler gibi

düşünen veya onların davranışlarını onaylayan başka kimseler de

vardır. Bu yüzden yüce Allah onları ve onlar gibi olanları çoğul kipi

ile ifade etmiştir.

Buna şöyle cevap verilebilir: Demek ki, bu kullanımı caiz kılan

bir incelik söz konusu olduğu zaman dil kuralları bakımından bunun

bir sakıncası yoktur. O hâlde, "Sizin veliniz ancak Allah, O'nun

Resulü ve namaz kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren müminlerdir."

ayeti de pekâlâ bu kategoriye girebilir ve bunun inceliği de

şu gerçeğe işaret olabilir: Ayette ifade edilen veliliğin de aralarında

bulunduğu dinî üstünlükler, bazı müminlere rastgele verilip diğerlerine

verilmeyen ayrıcalıklar değildir. Bunlar, ihlâsta ve amelde

öne çıkmanın sonucudur, başka türlü elde edilemezler.

Bir de şu var: Sözünü ettiğimiz rivayetleri nakledenlerin büyük

ço-ğunluğu sahabîler ile onların hemen arkasından gelen tabiîndir.

Bunlar, dillerinin saflığı bozulmamış öz Araplardır. Eğer böyle bir

12 ...................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

kullanım, dilbilgisi kurallarına aykırı olup o dili kullananların yadırgadığı

bir tarz olsaydı, onların tabiatı bunu kabul etmez ve buna

itiraz etmek asıl onlardan beklenirdi. Oysa onların hiçbirinden böyle

bir itiraz rivayet edilmemiştir.

Sözü edilen tefsircilerin "sadaka olarak yüzük vermeye zekât

adı verilmez" şeklindeki itirazlarına gelince; buna şu şekilde cevap

veririz: "Zekât" kelimesi, şeriat ehlinin dilinde bilinen ıstılâhî anlamını,

onun dinde farz edildiğini bildiren ayetin inmesinden sonra

kazanmıştır. Kelimenin sözlük anlamı ise, şeriat ehlinin dilindeki

ıstılâhî anlamından daha geniş kapsamlıdır. Bu kelime, mutlak

olarak veya namazla yan yana kullanıldığında "Allah rızası için

mal harcama" anlamına gelir. Bu gerçek, eski peygamberlerden

söz eden ayetlerde açıkça görülür. Meselâ Hz. İbrahim'den, Hz.

İshak'tan ve Hz. Yakup'tan söz edilirken, "Onlara hayırlı işler

yapmayı, namaz kılmayı ve zekât vermeyi vahyettik." (Enbiyâ, 73)

buyruluyor.

Başka bir ayette Hz. İsmail'den söz edilirken, "O, ehline namaz

kılmayı ve zekât vermeyi emrederdi ve Rabbi katında beğenilmiş

bir kişi idi." (Meryem, 55) buyuruluyor. Hz. İsa'nın beşikte söylediği

sözleri nakleden şu ayette de aynı şey söz konusudur: "Sağ

olduğum sürece bana namaz kılmayı ve zekât vermeyi emretti."

(Meryem, 31) Oysa bu peygamberlerin şeraitlerinde İslâmiyet'te bilinen

şekli ile malî zekâtın olmadığı bilinen bir gerçektir.

Şu ayetler de bu kategoriye girer: "Gerçekten kurtulmuştur, zekât

verip arınan ve Rabbinin adını anıp namaz kılan." (A'lâ, 15) "O

kimse ki, malını verip arınır." (Leyl, 8) "Onlar ki, zekât vermezler ve

onlar ahireti inkâr ederler." (Fussilet, 7) "Onlar ki, zekâtı verirler."

(Mü'mi-nûn, 4)

Mekke inişli surelerde, özellikle Fussilet ve benzeri gibi

Peygamberimizin (s.a.a) peygamberliğinin başlangıç döneminde

inen surelerde bu türden başka ayetler vardır. O sıralarda henüz

bilinen anlamı ile zekât yasalaşmış değildi. Acaba o dönemde

Müslümanlar bu ayetlerdeki "zekât" kelimesinden ne

anlıyorlardı?! Hatta zekât ayeti olarak bilinen "Onların mallarından bir miktar

sadaka al ki, onunla onları temizleyesin, arındırasın; ve onlara

sebebinin, mutlak olarak sadakanın temizleyici ve arındırıcı

olması olduğunu gösterir. Ne var ki, bununla birlikte "zekât"

kelimesi çoğunlukla şer'î dildeki sadaka anlamında kullanılmıştır.

Bütün bu anlattıklarımızdan açıkça anlaşılıyor ki, mutlak sadakaya

ve Allah yolunda yapılan malî harcamaya zekât adı verilmesinin

hiçbir engeli yoktur. Yine ortaya çıktı ki, "rükû" kelimesine

mecazî anlam vererek onu zahirî anlamından başka bir anlamda

kullanmanın gerekçesi yoktur.

Ayrıca "Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve... müminlerdir."

ifadesinin orijinalinde "inne" edatının ismi

(veliyyukum=veliniz) tekil olduğu hâlde atfedilerek onun haberi olan

cümlede (ellezîne âme-nû=müminler) çoğul getirilmesini göz

önünde bulundurarak farklı yorumlar yapmanın da gerekçesi yoktur.

Bundan iyice faydalanmalısın.

"Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve... müminlerdir." Ragıp

İsfahanî, el-Müfredat adlı eserinde şöyle diyor: "Velâ ve tevalî kelimeleri,

iki ve daha çok sayıda nesnenin aralarında yabancı bir

nesne olmayacak şekilde bir arada bulunmaları demektir. Bu kelime

istiâre yolu ile yer, nispet, arkadaşlık, yardım ve inanç bakımından

yakınlık anlamında kullanılır. Vilâyet yardım, velâyet ise

bir işi üstlenmek demektir. Velâyet ve vilâyet kelimelerinin, tıpkı

delâlet ve dilâlet gibi, her ikisinin de aynı anlamı taşıdığı ve o anlamın,

bir işi üstlenmek olduğu da söylenmiştir. Veli ve mevlâ kelimeleri

de bu anlamda kullanılır. Bu kelimelerin her biri hem fail,

yani muvalî, hem de mef'ul, yani muvalâ anlamına gelebilir. Mümin

için 'O yüce Allah'ın velisidir' denir, fakat 'mevlâsıdır' dendiğine

hiç rastlanmamıştır. Fakat 'Allah, müminlerin velisi ve

mevlâsıdır' denir."

Ragıp, sonra şöyle devam ediyor: "Tevellâ fiili, kendiliğinden

geçişli (müteaddî binefsih) olarak kullanıldığı zaman tıpkı 'velâyet'

gibi bir şeyin diğer şeye daha yakın noktada yer aldığını ifade eder.

Örneğin, 'velleytu sem'î keza=kulağımı şu yöne çevirdim',

'velleytu aynî keza=gözümü şu tarafa çevirdim' ve 'velleytu vechî

keza=yüzümü şu yöne döndürdüm' dendiği zaman o uzuvların o

yöne doğru döndürüldüğü ve o yöne daha yakın bir vaziyet aldığı

anlamını ifade eder. Yüce Allah şöyle buyuruyor: 'Seni razı olaca

14 ............................................. El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

ğın bir kıbleye çevireceğiz. Artık yüzünü Mescid-i Haram'a doğru

çevir. Nerede olsanız, yüzünüzü ona doğru çevirin.' [Bakara, 144]

Ancak lafızda veya takdirde 'an' harf-i cerriyle geçişli (müteaddî)

kılınırsa, o zaman bir şeyden yüz çevirme, ondan uzaklaşma anlamını

ifade eder." (Ragıp'tan aktardığımız burada son buldu.)

Anlaşılan o ki, velâyet kelimesi ile ifade edilen yakınlık kavramı,

insan tarafından ilk önce cisimlerin yerleri ve zamanları arasındaki

yakınlık hakkında kullanılmıştır. Sonra da Ragıb'ın anlattığının

tersine istiâre yolu ile manevî yakınlığı ifade etmek üzere

kullanılmıştır. İnsanın gelişme süreci ile ilgili araştırmalar bu sonucu

ortaya koyar. İnsanın, hayatında somut nesneleri algılayıp

onlarla ilgilenmesi, kavramlar ve anlamlar hakkında düşünüp onlarda

tasarrufta bulunmasından daha öncedir.

Özel bir yakınlık türü olan velilik, manevî meselelerde ele alındığında

bunun gerekli sonucu şu olur: Veli, velisi olduğu kimsenin

ancak kendi sahip olduğu ve kendi aracılığı olmaksızın başka

hiç kimsenin sahip olmadığı bir hakka sahiptir. Dolayısıyla bir

kimsenin kendisiyle ilgili başkasını yerine koyabileceği tüm tasarruflarda,

onun yerini velisi tutar, başkası tutamaz. Ölünün velisi

gibi. Ölünün sağlığında mülkiyet gerekçesi ile üzerinde tasarrufta

bulunduğu malda velisi olan mirasçısı, mirasçılık veliliği gerekçesi

ile tasarrufta bulunur. Küçük yaştaki çocuğun velisi, velilik gerekçesi

ile küçük çocuğun malî işlerinde tasarrufta bulunarak işlerini

düzenler. Yardımcı anlamındaki veli, yardım ettiği kimsenin işlerinde

savunmasını kuvvetlendirme yönünde tasarrufta bulunur.

Yüce Allah da kullarının velisidir. Onların dünya ve ahiret işlerini

plânlayıp düzenler. O'ndan başka veli yoktur. Allah müminlerin

dinleri konusundaki işlerini düzenleme konusunda onların velisidir.

Bu veliliği hidayet, hakka çağrı, tevfik, yardım etme ve başka

yollarla gerçekleştirir.

Peygamber de, yasa koymak ve hüküm vermek suretiyle

müminlerin lehine ve aleyhine hükmetmekle yetkili bir velidir.

Devlet başkanı da, hükümdarlık yetkisinin çerçevesi içinde halka

hükmeden bir velidir. Diğer velilik türlerinde de bu ölçüler geçerlidir.

Köle azat etme, anlaşma yapma, komşuluk, boşama ve amca

oğlu velilikleri, sevgi veliliği ve veliahtlık veliliği gibi...

Mâide Sûresi 55-56 ................................................................. 15

"Yuvellûn'el-edbâr" yani, sırtlarını savaş meydanına doğru çeviriyorlar.

"Tevelleytum" yani, siz kendinizi veya yüzünüzü falan şeyin

tersi yönüne çevirerek onu kabul etmediniz. Veliliğin değişik

kullanım alanlarındaki ortak anlamının özü, veliye tasarruf ve düzenleme

yetkisi veren bir yakınlık türüdür.

"Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve... müminlerdir."

ayeti, bu ayette sözü edilen veliliğin aynı türden tek bir velilik olduğuna

delâlet eder. Çünkü Allah, O'nun Resulü ve o müminler

sayıldıktan sonra hepsi birlikte "sizin velinizdir" ifadesine bağlanıyor.

Bundan bütün bu sayılanlardaki veliliğin aynı anlamda olduğu

anlaşılır. Bir sonraki ayetteki "galip gelecek olanlar, Allah'ın hizbidir."

cümlesi de bunu teyit eder. Çünkü bu ifade, Allah'ı, O'nun

Resulünü ve söz konusu müminleri veli edinenlerin tümünün Allah'ın

velâyeti altında olmaları hasebiyle O'nun hizbi olduğunu ima

veya ifade ediyor. Dolayısıyla Peygamberin ve sözü edilen müminlerin

velâyeti, Allah'ın velâyeti türünden bir velâyettir.

Yüce Allah, velâyet türlerinden tekvinî velâyeti kendine izafe

eder. Bu velâyet O'nun her şeyi tasarrufu altında bulundurması,

yaratıkların işlerini dilediği gibi düzenlemesi anlamına gelir. Şu

ayetlerde olduğu gibi: "Yoksa onlar Allah'tan başka veliler mi edindiler?

Veli yalnız Allah'tır." (Şûrâ, 9) "Sizin Allah'tan başka bir

veliniz, bir şefaatçiniz yoktur. Düşünüp öğüt almıyor musunuz."

(Secde, 4) "Dünyada ve ahirette benim velim sensin." (Yûsuf, 101)

"Allah kimi saptırırsa, artık onun O'ndan başka bir velisi olmaz."

(Şûrâ, 44) Şu ayetler de okuduğumuz ayetlerle aynı anlamdadır:

"Biz insana şah damarından daha yakınız." (Kaf, 16) "Biliniz ki, Allah

kişi ile kalbi arasına girer." (Enfâl, 24)

Yüce Allah'ın bazı ayetlerde kendine izafe ettiği yardım etme

anlamındaki velâyeti de tekvinî velâyetin kapsamında sayabiliriz.

Şu ayetlerde olduğu gibi: "Bu böyledir. Çünkü Allah müminlerin

velisidir (yardımcısıdır). Kâfirlerin ise velisi (yardımcısı) yoktur."

(Muhammed, 11) "O'nun (Peygamberin) velisi (yardımcısı) Allah'tır."

(Tahrîm, 4) Şu ayet de aynı anlamdadır: "Müminlere yardım etmek

üzerimize borçtur." (Rûm, 47)

Yine yüce Allah, müminlerin dinî işleri ile ilgili olan yasa koyma,

hidayet, irşat ve tevfik gibi konularda onların veliliğini de kendine

izafe eder. Şu ayetlerde olduğu gibi: "Allah müminlerin veli

16......................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

sidir, onları karanlıklardan aydınlığa çıkarır." (Bakara, 257) "Allah

müminlerin velisidir." (Âl-i İmrân, 68) "Allah takva sahiplerinin velisidir."

(Câsiye, 19) Şu ayet de aynı anlama gelir: "Allah ve Resulü

bir işte hüküm verdikleri zaman artık mümin bir erkek ve kadının,

işlerini kendi isteğine göre belirleme hakkı yoktur. Kim Allah'a

ve Resulüne karşı gelirse, apaçık bir sapıklığa düşmüş olur."

(Ahzâb, 36)

Yüce Allah'ın Kur'ân'da kendine izafe ettiği velâyet türleri bunlardır.

Bunlar özleri itibariyle "tekvinî velâyet" ile "teşriî velâyet"e

dönerler. Bunlara "hakikî velâyet" ve "itibarî velâyet" de denebilir.

Yüce Allah, Peygambere (s.a.a) mahsus velâyet türü olarak

teşriî velâyeti zikreder. Teşriî velâyet yasa koymayı, hakka çağırmayı,

ümmeti eğitmeyi, onlara hükmetmeyi ve aralarında hüküm

vermeyi içerir. Şu ayetlerde buyrulduğu gibi: "Peygamber, müminler

üzerinde kendilerinden daha çok yetki sahibidir." (Ahzâb, 6)

Şu ayetler de aynı anlamdadır: "Biz sana hak olarak kitabı indirdik

ki, insanlar arasında Allah'ın sana gösterdiği gibi hüküm

veresin." (Nisâ, 105) "Sen insanları kesinlikle doğru yola iletirsin."

(Şûrâ, 52) "Allah, onlara kendilerinden olan ve onlara Allah'ın ayetlerini

okuyan, onları arındıran, kendilerine kitabı ve hikmeti öğreten

bir peygamber gönderdi." (Cum'a, 2) "Sana da bu Kur'ân'ı indirdik

ki, insanlara indirileni kendilerine açıklayasın." (Nahl, 44)

"Allah'a itaat edin, Peygambere itaat edin." (Nisâ, 59) "Allah ve

Resulü bir işte hüküm verdikleri zaman artık mümin bir erkek ve

kadının, işlerini kendi isteğine göre belirleme hakkı yoktur."

(Ahzâb, 36) "Onların arasında Allah'ın indirdiğiyle hükmet. Onların

keyiflerine uyma. Dikkat et de Allah'ın indirdiğinin bir kısmından

seni şaşırtmasınlar." (Mâide, 49) Fakat daha önce de söylediğimiz

gibi yüce Allah, ümmete yardımcı olma anlamındaki veliliği Peygamber

efendimize (s.a.a) izafe etmemiştir.

Bütün bunlardan çıkan ortak sonuca göre Peygamberimizin,

ümmeti Allah'a sevk etme, onları yönetme ve aralarında hüküm

verme konusunda onlar üzerinde velilik yetkisi vardır. Onlar da

ona mutlak anlamda itaat etmekle yükümlüdürler. Buna göre

Peygamberimizin (s.a.a) veliliği Allah'ın teşriî veliliğinin kapsamına

girer. Bununla şunu kastediyoruz:

Mâide Sûresi 55-56 ...................................................... 17

Peygamberimize (s.a.a) ümmetin önderi olarak itaat etmek

farzdır. Çünkü ona itaat, Allah'a itaat ve onun velâyeti Allah'ın velâyetidir.

Az önce okuduğumuz ayetlerin bir kısmı bunun delilidir.

Şu ayetler gibi: "Allah'a itaat edin, Peygambere itaat edin." (Nisâ,

59) "Allah ve Peygamber bir işte hüküm verdikleri zaman..."

(Ahzâb, 36) Bu anlamdaki diğer ayetler de öyledir.

"Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve... müminlerdir."

ayetinde Allah'a ve O'nun Resulüne atfedilerek müminler için söz

konusu edilen velilik de, Allah ve Peygamberimiz için sabit olan

bu anlamdaki veliliğin aynısıdır. Çünkü ayetin akışı, bu veliliğin bir

velilik olduğunu ve bu veliliğin asaleten yüce Allah'ın, bağımlı olarak

ve Allah'ın izni ile de Peygamberin ve ayette sözü geçen müminlerin

velilikten başka türde olsaydı, yanlış anlama ihtimalini ortadan

kaldırmak için müminler için başka bir velilik zikredilmesi uygun

oldurdu. Buna benzer durumlarda olduğu gibi. Nitekim yüce Allah

şöyle buyuruyor: "O sizin için hayırlı bir kulaktır. Allah'a inanır,

müminlere inanır." (Tevbe, 61) Bu ayette "inanmak" kelimesi tekrarlanmış;

çünkü her iki yerdeki anlamı birbirinden farklıdır. Bunun

benzerini "Allah'a itaat edin, Peygambere itaat edin." (Nisâ,

59) ayetinde de görüyoruz. Kitabımızın önceki cildinde bu ayeti

tefsir ederken bu hususa dikkat çekmiştik.

Üstelik "Sizin veliniz" ifadesindeki "veli" kelimesi tekil, izafe

edildiği "müminler" kelimesi ise çoğuldur. Tefsirciler, bu durumu

buradaki veliliğin tek anlamı olduğu ve bunun asaleten yüce Allah-

'a, bağımlı olarak da O'ndan başkalarına ait olduğu şeklinde açıklamışlar.

Bütün bu dediklerimizden, "Sizin veliniz ancak..." ifadesindeki

sınırlamanın "kasr'ul-ifrad" anlamında olduğu hususu da açıklık

kazanmış oldu. Yani muhatapların, bu veliliğin hem ayette sayılanlar,

hem de başkaları için söz konusu olduğunu zannetmemeleri

için bu veliliğin sadece ayette sayılanlara mahsus olduğu vurgulanmıştır.

Bu sınırlama, "kasr'ul-kalb" anlamını ifade etmeye yönelik

bir sınırlama olarak da yorumlanabilir. (Bu durumda, "Allah,

O'nun Resulü ve ayette sözü edilen müminler sadece sizin velinizdir,

başkaları değil" gibi bir anlam ortaya çıkar.)

18 ....................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

"...namaz kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren..." Bu ifade,

(inananların velisi olarak bildirilen) "müminler" hakkında bir açıklamadır.

"ve rükû hâlinde iken" ifadesi "zekât veren" ifadesiyle ilintili

hâldir.

"Rükû" insan vücudunun belirli bir durumunu ifade eder. Beli

bükülmüş yaşlı adama da "şeyh-i râki" derler. Şeriat dilinde ise ibadette

belirli bir durum anlamına gelir. Yüce Allah, "rükûa varanlar

ve secde edenler" (Tevbe, 112) buyuruyor. Rükû, Allah'a boyun

eğmeyi, O'nun karşısında alçalmayı temsil eder. Fakat secdenin

aksine bu ibadet biçimi İslâm'da namaz dışında meşru değildir.

Rükû, boyun eğmeyi ve alçalmayı içerdiği için bazen istiâre yolu

ile her boyun eğme ve alçalma veya fakirlik ve geçim sıkıntısı

gibi normal olarak başkasına boyun eğme sonucunu doğuran hâller

anlamında da kullanılır.

"Kim Allah'ı, O'nun Resulünü ve sözü edilen müminleri veli edinirse,

(bilsin ki) galip gelecek olanlar, yalnız Allah'ın hizbidir." Ayette geçen

"yetevelle" fiilinin mastarı olan "tevellî" veli edinmek demektir.

"Müminler"den maksat, bir önceki ayette sözü edilen müminlerdir.

"Galip gelecek olanlar, yalnız Allah'ın hizbidir." ifadesi, şartın

cezası yerindedir, ama ceza değildir. Bu ifade, hükmün sebebine

delâlet etsin diye büyük önermeyi sonuç yerine koymak kabilindendir.

Buna göre ayetin anlamı, "Kim Allah'ı, O'nun Resulünü ve sözü

edilen müminleri veli edinirse galiptir. Çünkü o Allah'ın hizbindendir

ve Allah'ın hizbi kesinlikle galiptir" şeklindedir. Buna göre bu

ifade, o kimselerin Allah'ın hizbi olduklarını kinaye yolu ile dile getiren

bir ifadedir.

Ragıp İsfahanî'nin açıklamasına göre "hizb" katı ve sert bir

topluluk demektir. Yüce Allah, Kur'ân'ın başka bir yerinde de buradakine

yakın bir içeriği bulunan bir ayette "Allah'ın hizbi" tabirini

kullanmış ve onların kurtuluşa eren kimseler olduklarını belirtmiştir.

Sözünü ettiğimiz ayet şudur: "Allah'a ve ahiret gününe inanan

bir topluluğun babaları, oğulları, kardeşleri ve akrabaları da olsa

Allah'a ve Peygambere düşman olanlarla dost olduklarını göremezsin.

Allah onların kalplerine imanı yazmış ve onları kendinden

bir ruh ile desteklemiştir. Onlar Allah'ın hizbidirler. İyi bil ki,

Mâide Sûresi 55-56 ............................................................... 19

felâha erenler, yalnız Allah'ın hizbidir." (Mücadele, 22)

Ayette geçen "felah" kelimesi, istenileni elde etme, hedefe

kavuşma anlamında zafer ve galibiyet demektir. Yüce Allah bu galibiyet

ve felâhı, müminlere en güzel ifadelerle vaat etmiş, onlara

buna kavuşacakları müjdesini vermiştir. "Müminler kesinlikle felâha

ermiştir." (Mü'minûn, 1) ayetinde olduğu gibi. Bu anlamdaki

ayetlerin sayısı çoktur. Bu ayetlerin hepsinde "felâh" kelimesi

mutlak biçimi ile yer almıştır. Buna göre maksat mutlak galibiyet,

mutlak felâhtır. Yani dünyada ve ahirette mutluluğa ermek, hakka

erişmek, kötülüğe galip gelmek ve batılı yok etmektir. Bu sonuç,

dünyada Allah'ın dostlarından oluşmuş ve şeytanın dostlarından

arınmış takva sahibi sağlıklı bir toplumda varolabilen temiz hayatla,

el-Kâfi adlı eserde Ali b. İbrahim'den, o da babasından, babası

da İbn-i Ebu Ümeyr'den, o da Ömer b. Üzeyne'den, o da Zürare,

Fudayl b. Yesar, Bukeyr b. A'yun, Muhammed b. Müslim, Bureyd b.

Muavi-ye ve Ebu'l-Carud'dan İmam Bâkır'ın (a.s) şöyle buyurduğu

nakledilir: "Yüce Allah, Peygambere (s.a.a) Hz. Ali'nin (a.s) veliliğini

emretti, ona, 'Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve namaz

kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren müminlerdir.' ayetini indirdi

ve ulülemrin veliliğini farz kıldı. Ashap bunun ne olduğunu

bilmediler. Bunun üzerine Allah, Hz. Muhammed'e (s.a.a) namazı,

zekâtı, orucu ve haccı açıkladığı gibi velâyeti de açıklamasını emretti."

"Allah'tan bu emir gelince, Peygamber (s.a.a) sıkıntıya kapıldı.

İnsanların dinlerinden dönmelerinden, kendisini yalanlamalarından

korktu. Bu sıkıntı üzerine yüce Allah ona, 'Ey Elçi, Rabbin tarafından

sana indirilen mesajı tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan, O'nun

elçisi olma görevini yerine getirmemiş olursun. Allah seni insanlardan

korur.' (Mâide, 67) ayetini indirdi. Bunun üzerine Peygamber

(s.a.a) Allah'ın emrini haykırdı. Gadir-i Hum günü 'Toplanın' diye

seslendi ve ayağa kalkarak Hz. Ali'nin (a.s) veliliğini ilân etti. Ardından

insanlara, orada olanların olmayanlara bu mesajı duyurmalarını

emretti."

20 ................................................ El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

Ömer b. Üzeyne'nin Ebu'l-Carud dışındaki ravilerin tümüne

dayanarak naklettiğine göre İmam Bâkır (a.s) şöyle buyurdu: "Bu,

son farz idi. Velâyet meselesi, son farz olduğu için yüce Allah arkasından,

'Bugün sizin dininizi olgunlaştırdım ve size nimetimi

tamamladım.' (Mâide, 3) ayetini indirdi. Yüce Allah bu ayette, 'Bundan

sonra size başka bir farz indirmeyeceğim. Size ait farzları tamamladım.'

diyor." [Usûl-i Kâfi, c.1, s.289. h:4]

el-Burhan ve Gayet'ül-Meram adlı eserlerde Şeyh Saduk'un

kendi rivayet zinciriyle Ebu'l-Carud'a dayanarak verdiği bilgiye göre

İmam Bâkır (a.s) "Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve...

müminlerdir." ayeti hakkında şöyle buyurdu: "Aralarında Abdullah

b. Selâm'ın, Esed'in, Sâlebe'nin, İbn-i Yâmin'in ve İbn-i Suriya'nın

bulunduğu bir grup Yahudi, Müslüman olmuştu. Bunlar Peygamberimize

gelerek şu soruyu sordular: 'Ey Allah'ın elçisi! Hz. Musa,

yerine Yuşa b. Nun'u vasiyet etti. Senin vasin kimdir? Senden sonra

velimiz kim olacak?' Bunun üzerine, 'Sizin veliniz ancak Allah,

O'nun Resulü ve namaz kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren

müminlerdir.' ayeti indi."

"O sırada Peygamberimiz onlara, 'Kalkın.' dedi, onlar da kalktılar

ve mescide vardılar. İçeri girerken dışarı çıkan bir dilenci ile

karşılaştılar. Peygamberimiz ona, 'Ey dilenci, sana bir şey veren

oldu mu?' diye sordu. Dilenci, 'Evet, bu yüzüğü verdiler.' dedi. Peygamberimiz,

'Onu sana kim verdi?' diye sordu. Dilenci, 'Şu namaz

kılan adam.' dedi. Peygamberimiz, 'Sana yüzüğü verirken ne durumda

idi?' diye sordu. Dilenci, 'Rükû hâlinde idi.' dedi. Bunun üzerine

Peygamber tekbir getirdi ve arkasından mescittekiler de

tekbir getirdiler."

"Arkasından Peygamberimiz, 'Benden sonraki veliniz Ali'dir'

dedi. Sahabîler de, 'Biz Allah'ın Rabbimiz, Muhammed'in peygamberimiz

ve Ali'nin velimiz olmasına razı olduk.' dediler. Bunun

üzerine, 'Kim Allah'ı, O'nun Resulü ve sözü edilen müminleri veli

edinirse, (bilsin ki) galip gelecek olanlar, yalnız Allah'ın hizbidir.'

ayeti indi." [el-Burhan, c.1, s.480; Gayet'ül-Meram, s.107]

Tefsir'ul-Kummî adlı eserde müellif, babasından, o da

Safvan'dan, o da Eban b. Osman'dan, o da Ebu Hamza Sumalî'den

İmam Bâkır'ın (a.s) şöyle buyurduğunu nakleder: "Peygamberimiz,

Mâide Sûresi 55-56 ........................................................ 21

aralarında Abdul-lah b. Selâm'ın da bulunduğu bir grup Yahudi ile

oturduğu bir sırada bu ayeti indi. Peygamber mescide gitmek üzere

çıktı. Karşısına bir dilenci çıktı. Peygamber ona, 'Sana bir şey

veren oldu mu?' diye sordu. Dilenci, 'Evet, şu namaz kılan adam.'

karşılığını verdi. Peygamberimiz yakına gelince onun Hz. Ali olduğunu

gördü."

Ben derim ki: Bu rivayet, Tefsir'ul-Ayyâşî'de de İmam Bâkır'-

dan (a.s) nakledilmiştir. [c.1, s.328, h:139]

el-Emalî adlı eserde Şeyh Tusî, Muhammed b. Muhammed'-

den -yani Şeyh Müfid'den-, o Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed-i Katip'ten,

o Hasan b. Ali Zâferanî'den, o Ebu İshak İbrahim b. Muhammed

Saka-fî'den, o Muhammed b. Ali'den, o Abbas b. Abdullah

Anberî'den, o Abdurrahman b. Esved Kindî Yeşkurî'den, o Avn

b. Ubeydullah'tan, o babasından, babası dedesi Ebu Râfi'den şöyle

dediğini nakleder: "Bir gün Peygamberimizin yanına girdim. Peygamber

uyuyordu. Odanın bir yanında bir yılan gördüm. Onu öldürüp

Peygamberimizi uyandırmak istemedim. O sırada ona vahiy

indiğini düşündüm. Bu yüzden Peygamber ile yılan arasında yere

uzandım ve, 'Eğer yılandan bir kötülük gelirse ona değil, bana gelsin.'

dedim."

"Durumdan memnundum. O sırada Peygamber (s.a.a) uyandı.

Uyanırken 'Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve... müminlerdir.'

ayetini okuyordu. Ayeti sonuna kadar okuyup bitirince, 'Ali'ye

yönelik nimetini tamamlayan Allah'a hamdolsun. Allah'ın

kendisine yönelik bu bağışı yüzünden ne mutlu ona!' dedi. Sonra

bana dönerek, 'Burada ne işin var?' diye sordu. Kendisine odadaki

yılan meselesini anlattım. Bana, 'Öldür onu.' dedi. Ben de dediğini

yaptım. Sonra bana, 'Ey Ebu Râfi, bir gün gelecek bir grup Ali ile

savaşacak. Ali hak üzere ve o grup batıl üzere olacak. O gün sen

ne yapacaksın? Onlara karşı cihat etmek hak olarak Allah için yapılan

bir cihattır. Buna gücü yetmeyen onlara kalbi ile karşı çıkmalıdır.

Bunun ötesinde başka bir şey yoktur.' dedi. Peygamberimize,

'Ya Resulallah, benim için Allah dua et ki, eğer o zamanı görürsem,

bana onlarla savaşma gücü versin.' dedim. Peygamberimiz

benim için dua etti ve 'Her peygamberin bir güvendiği kişi vardır.

Benim güvenilir adamım da Ebu Râfi'dir.' dedi."

Ebu Râfi sözlerine şöyle devam ediyor: "Osman'dan sonra halk

22 ......................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

Hz. Ali'ye biat edip Talha ile Zübeyr ona karşı çıkınca Peygamberimizin

sözlerini hatırladım. Bunun üzerine Medine'deki evimi ve

Hay-ber'deki arazimi sattım. Yanıma çocuklarımı alarak Hz. Ali ile

birlikte sefere çıktım. Arzum onun önünde şehit olmaktı. Fakat

ben bu arzuma yetişemeden o Basra'dan geri döndü. Sonra onunla

birlikte Sıffin ve Nehrevan savaşlarında savaştım. Kendisi şehit

edilinceye kadar onun-la birlikte oldum. Sonra Medine'ye döndüm.

Orada ne evim ve ne arazim vardı. Hz. Hasan bana Yenbu'da bir

parça arazi verdi ve Hz. Ali'nin evinin bir bölümünü bana ayırdı.

Hasan'dan, o dedesinden Ammar b. Yasir'in şöyle dediğini rivayet

eder: "Bir gün Hz. Ali nafile namazında rükû hâlindeyken başına

bir dilenci dikildi. Hz. Ali parmağındaki yüzüğü çıkarıp dilenciye

verdi. Dilenci varıp bunu Peygambere haber verdi. Bunun üzerine

Peygambere, 'Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve namaz

kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren müminlerdir." ayeti indi.

Peygamberimiz bu ayeti bize okudu ve arkasından şöyle dedi:

'Ben kimin mevlâsı isem, Ali de onun mevlâsıdır. Allah'ım, ona

dost olanlara dost, düşman olanlara düşman ol!" [c.1, s.327, h:139]

Tefsir'ul-Ayyâşî'de müellif, Mufaddal b. Salih'ten, o da arkadaşlarının

birinden iki imamdan (a.s) birinin (İmam Bâkır veya

İmam Sadık) şöyle buyurduğunu nakleder: "Sizin veliniz ancak Allah,

O'nun Resulü ve... müminlerdir." ayeti inince, Peygamberimiz

sıkıntıya düş-tü, Kureyşlilerin kendisini yalanlayacaklarından korktu.

Bunun üzerine yüce Allah, 'Ey Elçi, Rabbin tarafından sana indirilen

mesajı tebliğ et...' ayetini indirdi. Peygamberimiz de Gadir-i

Hum günü bu görevi yerine getirdi." [c.1, s.328, h:140]

Aynı eserde müellif Ebu Cemile'den, o da arkadaşlarının birinden

iki imamdan (a.s) birinin (İmam Bâkır veya İmam Sadık) şöyle

buyurduğunu nakleder: "Peygamberimiz şöyle buyurdu: Allah bana

şu dört kimseyi sevmemi vayhetti: Ali, Ebuzer, Selman ve

Mikdad." Ravi diyor ki: "Ben, 'Onca kimse arasında bunu (kimin

veli olduğunu) bilen biri yok muydu?' diye sordum. Bunun üzerine

İmam, 'Üç kişi vardı.' karşılığını verdi. 'Sizin veliniz ancak Allah,

O'nun Resulü ve... müminlerdir.' ayeti ile 'Allah'a itaat edin, Peygambere

ve sizden olan ulülemre itaat edin.' ayetlerinin kimin

Mâide Sûresi 55-56 ................................................... 23

hakkında indiğini soran biri olmadı mı? diye sordum. İmam, 'Bu

ayetlerin kim hakkında indiği bir yana, onların nereden kendilerine

geldiğini bile sormazlardı.' cevabını verdi." [c.1, s.328, h:141]

Gayet'ül-Meram adlı eserde müellif, Şeyh Saduk'tan, o kendi

rivayet zinciriyle Ebu Said Verrak'tan, o babasından, babası Cafer

b. Mu-hammed'den, o babasından ve babası da dedesinden naklettiğine

göre Hz. Ali, Ebu Bekir'in halifeliği üstlendiği sırada ona

bazı çağrılarda bulundu, kendi üstünlüklerini anlattı ve bu konuda

Peygamberden (s.a.a) kaynaklanan delilleri hatırlattı. Söylediklerinden

biri şuydu: "Allah adına söylemeni istiyorum: Yüzük zekâtı

ile ilgili ayette Peygamberin veliliği ile birlikte anılan velilik, Allah

tarafından bana mı verildi, yoksa sana mı?" Ebu Bekir, Hz. Ali'ye,

'Sana verildi.' dedi." [s.108, h:16]

Şeyh, el-Mecalis adlı eserinde kendi rivayet zinciriyle

Ebuzer'den şöyle naklediyor: "Hz. Ali, Şûra Günü Osman, Zübeyr,

Abdurrahman b. Avf ve Sa'd b. Vakkas'a Allah adına çağrıda bulundu.

Aralarında Peygamberin sözleri de bulunan çeşitli delillerle

karşılarına çıktı. Hep-si de söylediklerinin doğru olduğunu kabul

ediyordu. Söylediklerinden biri şu idi: İçinizde rükû hâlindeyken

sadaka verdiği için hakkında, 'Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü

ve... müminlerdir.' ayeti inen benden başka biri var mı?' Hepsi,

'Hayır, yok.' dediler."

el-İhticac adlı eserde verilen bilgiye göre İmam Ali b. Muhammed

Hadi (a.s), Ahvaz halkının cebir ve tefviz konularına ilişkin sorularına

cevap olarak yazdığı mektupta şöyle diyor:

"Bütün İslâm ümmeti, Kur'ân'ın hak olduğu ve onda hiçbir

şüphe olmadığı hususunda ittifak etmiştir, aralarında hiçbir ihtilâf

yoktur. Bütün İslâm fırkalarında bu böyledir. Onlar bu ortak görüşlerinde

isabetlidirler ve Allah'ın indirdiklerini tasdik etmekle Peygamberimizin

(s.a.a) 'Benim ümmetim sapıklıkta birleşmez.' hadisinin

işaret ettiği doğru yoldadırlar. Peygamberimiz bu hadisinde

ümmetin hep birlikte kabul ettiği, birbirlerine muhalefet etmedikleri

görüşün hak olduğunu bildirmiştir. Hadisin anlamı budur. Yoksa

onun anlamı, cahillerin yorumları ve inatçıların söyledikleri değildir.

Onların yorumları, Kur'ân'-ın hükmünü ortadan kaldırıp uydurma

hadislerin ve yanıltıcı rivayetlerin hükümlerine uymayı telkin

ediyor. Yaptıkları iş, Kur'ân'ın nasları-na ve ışık saçan açık

24............................................ El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

ayetlerin gerçeklerine ters düşen helâk edici, aşağılık nefsanî arzuların

peşine takılmaktır. Allah'tan bizi namaz kılmaya muvaffak

etmesini ve doğru yola iletmesini dileriz."

İmam (a.s) sözlerine şöyle devam ediyor: "Kur'ân bir haberin

doğru ve gerçek olduğuna şahadet edince, eğer ümmetin bir bölümü

bu haberi inkâr ederse, ona bu uydurma hadislerden biri ile

karşı çıkarlar. Onlar bu haberi inkâr etmekle ve Kur'ân'ı göz ardı

etmekle sapıklığa düşmüş olurlar."

"Kur'ân tarafından doğrulandığı bilinen ve Peygamberimizin

sözü olduğu ittifakla kabul edilen en sahih hadislerden biri şudur:

Ben sizin aranızda iki halife bırakıyorum: Allah'ın kitabı ve

özsoyum. Bunlara sarıldığınız sürece benden sonra asla sapıklığa

düşmezsiniz. Bunlar birbirinden ayrılmaksızın (Kevser) havuzun(

un) başında bana geleceklerdir."

"Peygamberimizin aynı anlamdaki diğer bir hadisi de şöyledir:

Ben sizin aranızda iki değerli emanet bırakıyorum: Allah'ın kitabı

ve özsoyum olan Ehlibeytim. Bu ikisi havuzun başında benim yanıma

ge-linceye kadar birbirlerinden ayrılmayacaklardır. Onlara

sarıldığınız sürece asla dalâlete düşmezsiniz."

"Kur'ân'da bu hadisin doğruluğuna delâlet eden ayetler vardır.

Meselâ şu ayet bunlardan biridir: 'Sizin veliniz ancak Allah, O'nun

Resulü ve namaz kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren

müminlerdir.' İlim adamlarından gelen rivayetler de şu hususta

görüş birliği hâlindedirler ki, Hz. Ali, rükû hâlindeyken yüzüğünü

sadaka olarak verdi ve yüce Allah onun bu işini takdirle

karşılayarak bu ayeti onun hakkında indirdi."

"Ayrıca Peygamberimizin Hz. Ali'yi diğer sahabîlerden farklı biçimde

ön plâna çıkardığını belirten sözleri vardır. Bunların

başlıcaları şunlardır:

"Ben kimin mevlâsı isem, Ali de onun mevlâsıdır. Allah'ım onu

seveni sev, ona düşman olana düşman ol!"

"Ali benim borçlarımı öder, verdiğim sözleri yerine getirir, o

benden sonra başınızdaki halifemdir."

"Peygamberimiz (sefere çıkarken) Hz. Ali'yi Medine'de kendi

yerine vekil bıraktığında Hz. Ali, 'Beni kadınlar ve çocuklar üzerine

mi halife bırakıyorsun?' dedi. Peygamberimiz ona şu cevabı verdi:

Mâide Sûresi 55-56 .......................................................... 25

Musa için Harun ne idi ise, sen de benim için öyle olmaya razı değil

misin? Yalnız benden sonra peygamber gelmeyecektir."

"Böylece Kur'ân'ın bu rivayetleri doğruladığını ve bu delillerin

gerçek olduğunu gösterdiğini öğrendik. Bu rivayetler Kur'ân'a uygun

olunca ümmetin onlara inanması gerekir. Bu rivayetlerin

Kur'ân'a uygun olduğunu ve Kur'ân'ın da bu rivayetlere uygun olduğunu

ve onlara işaret ettiğini gördüğümüzde onlara uymak farz

olur. İnatçıların ve fesatçıların dışında hiç kimse bu gerçeği göz

ardı edemez." [c.2, s.251-253]

el-İhticac adlı eserde Hz. Ali'den (a.s) şöyle buyurduğu nakledilir:

"Münafıklar Peygambere şöyle demişlerdi: 'Rabbinin bize yüklediği

farzlar dışında yükleyeceği başka bir farz var mı? Eğer varsa

onu bize bildir ki, başka bir farz kalmadı diye rahatlayalım.' Bunun

üzerine şu ayetler indi: 'De ki: Size bir tek öğüt veriyorum...' (Sebe,

46) Yani size velâyeti öğütlüyorum. 'Sizin veliniz ancak Allah, O'-

nun Resulü ve namaz kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren

müminlerdir.' Bütün ümmetin görüş birliği ile sabittir ki, o gün rükû

hâlinde tek bir kişiden başka kimse zekât vermemiştir..."

Şeyh Müfid el-İhtisas adlı eserinde, Ahmed b. Muhammed b.

İsa'dan, o da Kasım b. Muhammed Cevherî'den naklettiğine göre

Hasan b. Ebu'l-Alâ şöyle dedi: "İmam Sadık'a (a.s), 'Peygamberin

vasiyet ettiği kimselere itaat etmek farz mıdır?' diye sordum. Bana

şu cevabı verdi: Evet; onlar Allah'ın haklarında şöyle buyurduğu

kimselerdir: 'Allah'a itaat edin, Peygambere ve sizden olan

ulülemre itaat edin.' (Nisâ, 59) Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü

ve namaz kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren müminlerdir."

Alâ' aracılığı ile İmam Sadık'tan,1 bu anlamda bir başka rivayet de

Ahmed b. İsa aracılığı ile yine İmam Sadık'tan nakledilmiştir.2 Bu

rivayetlerde Hz. Ali hakkında inen ayetin bütün Ehlibeyt İmamlarına

izafe edildiği görülüyor. Bunun sebebi onların tek bir aile olmaları

ve konumlarının aynı olmasıdır.

1- [Usûl-u Kâfi, c.1, s.189, h:16]

2- [Usûl-u Kâfi, c.1, s.187, h:7]

26 ............................................. El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

Sa'lebî Tefsiri'nde şu bilgiye yer verildiği aktarılıyor: Bize Ebu'l-

Hasan Muhammed b. Kasım Fakih, ona Abdullah b. Ahmed

Şa'ranî, ona Ebu Ali Ahmed b. Ali b. Rezin, ona Muzaffer b. Hasan

Ensarî, ona Serî b. Ali Varrak, ona Yahya b. Abdulhamid Cemanî,

ona Kays b. Rebî, ona A'meş, ona Abaye b. Rib'î bildirdiğine göre

bir gün Abdullah b. Abbas Zemzem kuyusunun yanı başında bize

hadis naklediyordu. O sırada başı ve yüzü sarıkla örtülmüş bir adam

çıkageldi. Abdullah, "Peygamber dedi ki" dedikçe, o da ona,

"Peygamber dedi ki" diye karşılık veriyordu."

İbn-i Abbas adama, "Allah adına sana soruyorum, sen kimsin?"

dedi. Adam yüzünü örten sarığı açarak şunları söyledi: "Ey

insanlar, beni tanıyan tanır. Tanımayanlara söylüyorum ki, ben

Cündeb b. Cü-nade Bedrî Ebuzer Gıfarî'yim. Peygamberimizden şu

iki kulağımla işittim. Yalan söylüyorsam kulaklarım sağır olsun.

Onu bu iki gözümle gördüm. Yalan söylüyorsam gözlerim kör olsun.

Peygamber şöyle dedi: Ali, iyilerin önderi ve kâfirlerin öldürenidir.

Ona yardım edene Allah yardım eder. Onu yalnız bırakanı Allah

yalnız bırakır."

"Ben günlerden bir gün Peygamber (s.a.a) ile birlikte öğle namazı

kılıyordum. Dilencinin biri mescit içinde yardım istedi. Hiç

kimse ona bir şey vermedi. Bunun üzerine ellerini havaya kaldırarak:

'Allah'ım şahit ol ki, ben Peygamberin mescidinde yardım istedim;

fakat hiç kimse bana bir şey vermedi.' dedi. O sırada rükû

hâlinde olan Hz. Ali dilenciye sağ elinin yüzük parmağını işaret etti.

Hz. Ali'nin o parmağında yüzük vardı. Dilenci ona yaklaştı ve

parmağındaki yüzüğü çıkarıp aldı."

"Bu olay Peygamberin gözü önünde gerçekleşmişti. Peygamber

namazı bitirince başını havaya kaldırdı ve şöyle dedi: 'Allah'ım,

Musa sana şöyle dua etmişti: 'Rabbim, göğsümü benim için aç, işimi

bana kolaylaştır, dilimden düğümü çöz ki, söylediklerimi anlasınlar

ve ailemden bana bir yardımcı kıl, kardeşim Harun'u.

Onunla arkamı güçlendir ve onu işime ortak et.' [Tâhâ, 25-32]

Kur'ân'da buyurduğuna göre sen de ona şu cevabı verdin: 'Pazunu

kardeşinle güçlendireceğiz ve ikinize bir kudret vereceğiz. Artık

ayetlerimiz sayesinde onlar size erişemeyecekler.' [Kasas, 35]"

"Allah'ım, ben senin peygamberin ve seçilmiş kulun Muham

Mâide Sûresi 55-56 .......................................................... 27

med'im. Allah'ım, benim de göğsümü bana aç, işimi bana kolaylaştır

ve ailemden bana bir yardımcı kıl, Ali'yi. Onunla arkamı güçlendir."

Ebuzer şöyle devam ediyor: "Peygamber (s.a.a) sözlerini

tamamlar tamamlamaz Cebrail, Allah katından inerek ona, 'Ey

Muhammed! Oku!' dedi. Peygamberin, 'Ne okuyayım?' demesi

üzerine ona, 'Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve namaz

kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren müminlerdir, diye oku.'

dedi." [Gayet'ül-Meram'dan naklen, s.103, h:1]

Zerrrin, el-Cem'u Beyne's-Sıhah'is-Sitte adlı eserinin üçüncü

cildinde, "Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü..." ayetinin tefsirinde

Neseî'den naklen şu bilgiye yer veriyor: Abdullah b. Selâm

dedi ki: "Peygambere (s.a.a) geldik ve ona, 'Allah'a ve Peygambere

inandık diye kavmimiz bize düşman kesildi, bizimle konuşmayacaklarına

yemin ettiler.' dedik. Bunun üzerine, 'Sizin veliniz ancak

Allah, O'nun Resulü ve namaz kılan ve rükû hâlinde iken zekât

veren müminlerdir.' ayeti indi."

"Arkasından Bilâl öğle ezanını okudu. İnsanlar namaza kalktılar.

Kimi secdede, kimi de rükûda idi. O sırada bir dilenci dilenmekte

ve yardım istemekteydi. Ali rükû hâlinde iken ona yüzüğünü

verdi. Dilenci bunu Peygambere haber verdi. Peygamber de bize

şu ayetleri okudu: Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve

namaz kılan ve rükû hâlinde iken zekât veren müminlerdir. Kim

Allah'ı, O'nun Resulü ve sözü edilen müminleri veli edinirse, (bilsin

ki) galip gelecekler olanlar, yalnız Allah'ın hizbidir."

İbn-i Mağazilî'nin Menakıb adlı eserinde "Sizin veliniz ancak

Allah, O'nun Resulü ve... müminlerdir." ayetinin tefsiri sırasında

şu bilgiye yer verildiği naklediliyor: Muhammed b. Ahmed b. Osman'ın,

Ebu Bekir Ahmed b. İbrahim b. Şazan Bezzaz'dan, onun

Hasan b. Ali Advî'den, onun Seleme b. Şebib'den, onun

Abdurrezzak'tan, onun Mücahid'den rivayet ettiğine göre İbn-i

Abbas, "Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve namaz kılan ve

rükû hâlinde iken zekât veren müminlerdir." ayetinin Hz. Ali (a.s)

hakkında indiğini bildirmiştir.

Yine aynı eserde şu bilgiye yer verildiği naklediliyor: Ahmed b.

Muhammed b. Tavan'ın, Ebu Ahmed Ömer b. Abdullah b. Şevzeb'-

den, onun Muhammed b. Ahmed Askerî Dekkak'dan, onun

28 ..................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

Muham-med b. Osman b. Ebu Şeybe'den, onun Ubade'den, onun

Ömer b. Sa-bit'ten, onun Muhammed b. Saib'den, onun Ebu Salih'-

ten rivayet ettiğine göre İbn-i Abbas şöyle dedi:

"Hz. Ali (a.s) rükû hâlindeyken yanına bir yoksul dilenci geldi.

O da yüzüğünü ona verdi. Peygamber dilenciye, 'Bunu sana kim

verdi?' dedi. Dilenci, 'Onu bana şu rükû hâlindeki kişi verdi.' dedi.

Bunun üzerine, 'Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve... müminlerdir.'

ayeti indi."

Yine aynı eserde şu bilgiye yer verildiği naklediliyor: Ahmed b.

Muhammed b. Tavan, Ebu Ahmed b. Abdullah b. Şevzeb'den, o

Mu-hammed b. Cafer b. Muhammed Askerî'den, o Muhammed b.

Osman-dan, o İbrahim b. Muhammed b. Meymun'dan rivayet ettiğine

göre Ali b. Abis şöyle dedi: "Ben ve Ebu Meryem, Abdullah b.

Ata'nın yanına gittik. Ebu Meryem ona, 'Daha önce bana Ebu Cafer'den

naklettiğin hadisi, Ali'ye de naklet.' dedi."

"Bunun üzerine Abdullah b. Ata şunları söyledi: 'Ben bir gün

Ebu Cafer'in yanında oturuyordum. O sırada Abdullah b. Selâm'ın

oğlu oradan geçti. Ben, 'Allah beni sana feda etsin, bu adam

Kur'ân ilmine sahip olan adamın oğlu değil mi?' dedim. Ebu Cafer

bana; Hayır, o dediğin vasıftaki adam imamınız Ebu Talib oğlu Ali'dir.

Onun hakkında inen ayetler vardır. Bunların başlıcaları şunlardır:"

"Sizinle benim aramda Allah'ın ve kitap bilgisine sahip kimsenin

şahitliği yeter." [Ra'd, 43]

"Rabbinden apaçık bir delili bulunan ve kendisini yine

kendisinden bir şahit izleyen kimse..." [Hûd, 17]

"Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve... müminlerdir."

Hatib-i Harezmî'den aktarılan bilgiye göre Amr b. As ile

Muaviye arasındaki mektuplaşmada, Amr b. As Muaviye'ye şu cevabı

vermiştir: "Ey Muaviye, bildiğin gibi Kur'ân'da Hz. Ali'nin rakipsiz

faziletleri hakkında ayetler vardır. Bunların başlıcaları şunlardır:"

"Verdikleri sözleri yerine getirirler." [İnsân, 7]

"Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve namaz kılan ve

rükû hâlinde iken zekât veren müminlerdir." [Mâide, 55]

"Rabbinden apaçık bir delili bulunan ve kendisini yine

kendisinden bir şahit izleyen ve ondan önce..." [Hûd, 17]

Mâide Sûresi 55-56 ............................................................... 29

sinden bir şahit izleyen ve ondan önce..." [Hûd, 17]

"Allah'a verdikleri sözde duran erkekler..." [Ahzâb, 23]

"De ki: Ben bunun karşılığında yakınlarımı sevmenizden başka

sizden bir ücret istemiyorum." [Şûrâ, 23]

Yine Hatib-i Harezmî'nin, kendi rivayet zinciriyle Ebu Salih'e

dayanarak verdiği bilgiye göre İbn-i Abbas şöyle demiştir: "Abdullah

b. Selâm, yanında kavminden İslâm'ı kabul etmiş bir grup ile

birlikte Peygamberimize gelerek şöyle dediler: 'Ey Allah'ın Resulü!

Evlerimiz uzaktadır. Bu toplantıdan başka katılabileceğimiz bir

toplantı ve konuşma da yoktur. Soydaşlarımız bizim Allah'a ve

Peygambere inandığımızı görünce bizi terk ettiler. Bizimle oturup

kalkmamaya, evlilik ilişkisi kurmamaya ve konuşmamaya karar

verdiler. Bu bizim ağrımıza gitti.' Bunun üzerine Peygamber onlara,

'Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve namaz kılan ve rükû

hâlinde iken zekât veren müminlerdir.' ayetini okuyarak cevap

verdi."

"Bunun arkasından Peygamber odadan çıkarak mescide gitti.

İnsanların kimi kıyamda, kimi rükûda idi. Bu arada gördüğü bir dilenciye,

'Sana bir şey veren oldu mu?' dedi. Dilenci, 'Evet, bir yüzük.'

dedi. Peygamber, 'Onu sana kim verdi?' dedi. Dilenci Hz. Ali'-

yi göstererek, 'Şu ayaktaki adam.' dedi. Peygamber, 'Onu sana ne

durumdayken verdi?' dedi. Dilenci, 'Onu bana rükû hâlindeyken

verdi.' dedi. Bunun üzerine Peygamber tekbir getirdi ve arkasından,

'Kim Allah'ı, O'nun Resulünü... veli edinirse, (bilsin ki) galip

gelecek olanlar, yalnız Allah'ın hizbidir.' ayetini okudu. Şair Hassan

b. Sabit de bu olay üzerine şu şiiri söyledi:

"Ey Ebu Hasan, canım ve ruhum sana feda olsun!

Hidayet yolunda ağır ağır ve hızlı şekilde yol alan herkesin canı

da!

Gerek benim bu övgüm, gerekse sevenlerinin övgüsü boşa mı

gider?

Allah rızası için yapılan övgüler boşa gitmez.

Rükûdayken sadaka veren sensin!

Ey alıcıların ve satıcıların en hayırlısı!

Yüce Allah veliliğin en hayırlısını senin hakkında indirdi

Ve senin veliliğini dinin en sağlam ilkelerinden kıldı."

Hameveynî'nin, kendi rivayet zinciriyle Ebu Hüdbe İbrahim b.

Hüdbe'den naklettiğine göre Enes b. Malik şöyle dedi: "Dilencinin

biri, 'Borçlusuna mühlet tanıyıp, borcunu tam olarak ödeyen birine

borç verecek biri var mı?' diyerek mescide geldi. Ali rükû hâlindeyken

eli ile, 'Parmağımdaki yüzüğü çıkar da al.' diye işaret etti.

Bunun üzerine Peygamberimiz, Ömer'e, 'Gerekli oldu.' dedi. Ömer,

'Ey Allah'ın Resulü, anam ve babam sana feda olsun, ne gerekli

oldu?' dedi. Peygamber (s.a.a) ona şu cevabı verdi: 'Ona (Ali'ye)

cennet gerekli oldu. Vallahi o yüzüğü parmağından çıkarır

çıkarmaz bütün günahlardan arınmış oldu."

Yine Hameveynî'nin, kendi rivayet zinciriyle Zeyd b. Ali b. Hüseyin'den,

onun babasından, babasının dedesinden rivayet ettiğine

göre Ammar b. Yasir şöyle dedi: "Hz. Ali nafile namazında rükû

hâlindeyken yanına bir dilenci geldi. O da yüzüğünü çıkarıp dilenciye

verdi. Dilenci Peygambere gelerek bunu haber verdi. Bunun

üzerine, 'Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve namaz kılan

ve rükû hâlinde iken zekât veren müminlerdir.' ayeti indi. Sonra

Peygamber, 'Ben kimin mevlâsı isem, Ali de onun mevlâsıdır.' dedi."

Hafız Ebu Nuaym'ın Ebu Zübeyr'den rivayet ettiğine göre Cabir

şöyle dedi: "Abdullah b. Selâm ile soydaşlarından birkaç kişi Peygamberimize

geldi. Müslüman olduklarından beri soydaşlarının

kendilerinden uzaklaştıklarından şikâyetçi idiler. Peygamberimiz,

'Burada dilenen biri olacak, onu bana bulun.' dedi. Mescide girdik.

Dilencinin biri Peygamberimize yaklaştı. Peygamber ona, 'Sana

bir şey veren oldu mu?' dedi. Dilenci, 'Evet, rükû hâlinde olan birinin

yanına gittim, bana yüzüğünü verdi.' dedi. Peygamber, 'Git bana

onu göster.' dedi. Gittik, gördük ki, Ali ayakta duruyor. Dilenci,

'İşte bu adam!' dedi. Bunun üzerine, 'Sizin veliniz ancak Allah, O'-

nun Resulü ve... müminlerdir.' ayeti indi."

Yine Ebu Nuaym'ın Musa b. Kays Hadremî'den rivayet ettiğine

Mâide Sûresi 55-56 ........................................................... 31

göre Seleme b. Kuheyl şöyle dedi: "Ali rükû hâlindeyken yüzüğünü

sadaka olarak verdi. Bunun üzerine 'Sizin veliniz ancak Allah, O'-

nun Resulü ve...' ayeti indi."

Yine Ebu Nuaym'ın Avf b. Ubeyd b. Ebu Rafi'den, onun da babasından

rivayet ettiğine göre dedesi şöyle dedi: "Bir defasında

Peygamberin yanına girdim. Peygamber uykuda kendisine vahiy

geliyordu. Odanın bir tarafında bir yılan gördüm. Onu öldürüp Peygamberimizi

uyandırmak istemediğim için kendisi ile yılanın arasında

yere uzandım. Bir şey olursa bana olsun istedim. Az sonra

Peygamber, 'Sizin veliniz ancak Allah, O'nun Resulü ve... müminlerdir.'

ayetini okuyarak uyandı ve, 'Elhamdülillah!' dedi. Yanıma

geldi ve, 'Niye burada yatıyorsun?' dedi. 'Şu yılanın varlığı yüzünden.'

dedim. Bana, 'Kalk öldür onu!' dedi, ben de onu öldürdüm."

"Sonra elimi tutarak şöyle dedi: 'Ey Ebu Rafi, benden sonra Ali

ile savaşan bir topluluk çıkacak. Onlar ile cihat etmek Allah'a karşı

bir görevdir. Onlara karşı eli ile cihat etmeye gücü yetmeyenlerin

dilleri ile, dilleri ile cihat edemeyenlerin kalpleri ile cihat etmeleri

gerekir. Bunun ötesi yoktur."

Ben derim ki: Bu iki ayetin yüzüğün sadaka olarak verilmesi

konusunda indiğine dair rivayetler çoktur. Bunların bazılarını

Bahranî-nin Gayet'ül-Meram adlı eserinden aldık. Bu rivayetler, bu

eserin kaynak gösterdiği kitaplarda da vardır. Biz bu rivayetler içinden

olayı değişik ibarelerle anlatan rivayetleri nakletmekle

yetindik.

Bu rivayetlerin nakledilmesinde Ebuzer, İbn-i Abbas, Enes b.

Malik, Ammar, Cabir, Seleme b. Kuheyl, Ebu Rafi ve Amr b. As gibi

çok sayıda sahabî ve Hz. Ali, İmam Huseyin, İmam Seccad, İmam

Bâkır, İmam Sadık ve İmam Hadi gibi Ehlibeyt İmamları (hepsine

selâm olsun) iştirak etmiştir.

Bu rivayetleri Ahmed, Neseî, Taberî, Taberanî, Abd b. Humeyd

ve diğerleri gibi tanınmış tefsir imamları ile hadis hafız ve imamları

reddetmeden ittifakla nakletmişlerdir. Kelâmcılar tarafından

da bu rivayetlerin doğruluğu kabul edilmiştir. Fıkıh bilginleri de bu

rivayetleri namazda "amel-i kesir" ve "nafile sadakalara zekât adı

verilip verilemeyeceği" konularında yer vermişlerdir. Zemahşerî ve

Ebu Heyyan gibi edebiyetta tanınmış tefsirciler de eserlerinde bu

32 ...................................... El-Mîzân Fî Tefsîr'il-Kur'ân – c.6

rivayetlere yer verdikleri hâlde ayetler ile rivayetler arasındaki uyumluluğu

tartışma konusu yapmamışlardır. Hepsi birer dil uzmanı

olan raviler de böyle bir tartışmayı gündeme getirmemişler.

Bütün bunlardan sonra bir tefsircinin, bu ayetin iniş sebebinin

yüzük meselesi olduğu yolundaki rivayeti uydurma saymasına asla

itibar edilmez. Bu arada Şeyh'ul-İslâm İbn-i Teymiye gibi biri de

daha da ileri giderek bu rivayetin uydurma olduğuna dair âlimler

arasında ittifak olduğunu iddia etmiştir ki, bu şaşırtıcı bir iddiadır.

Gerçeğin ne olduğunu ise yukarıdaki açıklamamızda ortaya koymuş