Cümə söhbətləri
Davam edəcəyimiz izzət mövzusu – möminlərin öz dualarında Uca Allahdan dilədiyi ən əsas məsələlərdəndir və günümüzün ən aktual mövzularındandır. Mahiyyət etibarilə, izzət mövzusu həyatın demək olar ki, bütün səhnələrində öz əksini qoyur. Eyni zamanda, həm tarixi təhlil baxımdan, həm də ümmətin bu günü və sabahı baxımından izzət mövzusuna böyük diqqət yetirilməlidir.
TOPLUM və İNANCLI İNSAN
Ümumən götürsək, Həzrət Peyğəmbərin (s) dünyasını dəyişməsindən sonra ümmətin düşdüyü zillətlərin əsas səbəblərini araşdırmaq istəsək, sözsüz ki, ən əvvəl izzətin durumuna diqqət yetirməliyik. Belə ki, müsəlman camiəsinin tənəzzülə yetişməsinin ən ciddi amillərindən biri – izzət baxımından durumun pisləşməsidir. O vaxta qədər ki, islam ümmətinin həyatını, tərəqqisini izzət müəyyənləşdirirdi, o vaxta qədər ki, istər fərdi həyatında, istərsə də ictimai həyatında, istər elmində, maarifində – hər bir şeyində müsəlmanın hərəkətverici amili izzət idi – ümmətin yüksəlişi də var idi. Amma o vaxt ki, izzət aradan getdi, o mənada ki, insanlar başqa məsələlərin əsiri oldu, başqa mövzuların məğlubu oldu, insanlar ikinci, üçüncü, dördüncü dərəcəli məsələləri önə çəkdi – bununla öz fərdi durumunda da, ümumilikdə ümmətin durumunda da zillətin baş qaldırmasına rəvac verildi. Yəni, imanlı bir insan onu aşağılanmaqdan, mənəvi əsir olmaqdan qoruyan bir daxili halın əldən verilməsinə imkan yaradırsa, bununla öz zillətini labüd etmiş olur.
Bugünkü bəhsimizdə bir mühüm nöqtəyə toxunmağı lazım bilirik ki, bəzən izzətlə təkəbbürü səhv salırlar. Bəzi insanlar izzətliliyi özünü digər insanlardan üstün bilmək kimi başa düşür. Bizim toplumumuzda da bu – yayılmış mərəzlərdən biridir. Eyni zamanda, bu məsələ - toplumun bir çox inanc insanına tutduğu iradlardan biridir. Belə ki, ya inanclı insan izzətliliyi bir qədər səhv anlayıb təkəbbürlülük edir, ya da digər insanlar izzətli durumu təkəbbür kimi başa düşməyə üstünlük verirlər.
Amma ədalət naminə etiraf edilməlidir ki, daha çox dinə yeni gəlmiş insanlara xas bir sindrom vardır ki, həqiqəti tapmış olan bu insan, həmin həqiqətləri hələ ki, dərk və qəbul etməyən, yaxud axtarışda olan, yaxud gündəlik qayğıların məngənəsindən çıxa bilməyən digər insanlara bir qədər yuxarıdan aşağıya baxmağa başlayır. İbadət etməyənə, xətaya yol verənə bir növ həqarətlə baxmağa başlayır. Bu – günün əsas problemlərindən biridir. Bir halda ki, inanca gələn insan öz ətrafını daha çox haqqa, həqiqətə, düzlüyə, mehribanlığa dəvət etməlidir, dinə, imana, halallığa gətirməlidir, praktikada görürük ki, bunun əvəzinə daha çox əks proseslər baş verir, inanc adamının toplumla bir fasiləsi əmələ gəlir. Nəticədə toplumla inanca gəlmiş insan arasında əmələ gələn süni maneələr, digər insanların haqqa gəlişini, həqiqəti tapmasını bir qədər əngəlləyir.
Əlbəttə ki, bu halın obyektiv və subyektiv tərəfləri çoxdur. Elə də deyil, ki, bu – yalnız inanclının üzərində olan məsuliyyətdir. Elə hallar da olur ki, toplum inanclı insanın əqidəsinə və bu əqidədən irəli gələn ayin icrasına, pəhriz qaydalarına kifayət qədər tolerant yanaşmır. Fərqli dünyagörüşünə qıcıqlı münasibət – əfsus ki, nadir hal deyil.
İNANCLI İNSANIN MƏSULİYYƏTİ
Amma bəhs etmək istədiyimiz mövzu daha çox inanclı insanın məsuliyyəti ilə bağlıdır. Belə ki, inanclı insan unudur bir zaman özünün də ibadətdən kənar olmasını, bir zaman özünün də axtarış aparanlar sırasında olmasını. Bundan əlavə, o, daha ciddi bir məqamı da nəzərdən qaçırır. O, üzərində olan missiyanı unudur. İnsanları haqqa dəvət etmək, yaxşılıqlara çağırmaq, pisliklərdən çəkindirməklə bağlı dininin vacib buyurduğu məsələləri unudur. Bundan da başqa, unudur ki, insanların böyük bir qisminin əsla xəbəri yoxdur bu mövzulardan.
Ən əsas məsələ ki, inanclı insan daima diqqət mərkəzində saxlamalıdır ondan ibarətdir ki, din insanın izzətliliyini bəyənir, təkəbbürlülüyünü isə yox. İnsan gərək izzətliliklə özünü böyük sanmağı, mühüm hesab etməyi qarışdırmasın. Əgər insan bu yanaşmasında yanlışlığa yol versə, ağır aqibətlə üzləşə bilər. İmam Səccad (ə) «Məkarimul-əxlaq» duasında buyurur «Allahım! Mənə izzət ver!» və fasiləsiz, dərhal bunun ardınca buyurur: «Allahım! Məni təkəbbürə mübtəla olmağa qoyma!».
Qeyd etdik ki, dua edərkən insan Allahdan tofiqat istəyir ki, izzətə aparan müqəddimələr ona qismət olsun. İzzətə aparan səbəblər, izzətə aparan amillər ona nəsib olsun. Bu sadə diləmək deyil. Bu diləmək niyyətin tamlığı, çalışmaq, məqsədə yönəlmək, iradə etməklə müşayiət olunduqda həmin tofiqatların verilməsi baş verə bilir. Bu şərtlərin məcmusu nəticənin bərəkətliliyini təmin edir. İnsan izzətə aparan hər mənada bütün məsələlərə sahib çıxmaq vəzifəsini öz üzərinə götürməlidir ki, bu İlahi dəyərə yetişə bilsin.
İZZƏT MEYDANINDAN TƏKƏBBÜR MEYDANINA KEÇİD
Göstərilən duada izzət istənilməyindən dərhal sonra təkəbbürlülükdən qorunmaq duasının gəlməsinə bir daha diqqət edək. Burada təbii sual çıxır ki, izzətlə təkəbbürün arasında nə kimi əlaqə, nə kimi rabitə var?
İmam (ə) sanki onu çatdırmaq isətyir ki, bunlar qonşu məfhumdurlar. Bunlar arasında məsafə çox yaxın, bunlar arasında sədd çox zəifdir. İnsan rahatca edə bilər ki, izzət «meydanından» asanlıqla «hasar»ı aşıb keçsin təkəbbür «meydanına». Və duada bu məqam xüsusi olaraq xatırladılır. İnsan izzətdən təkəbbürə keçidin asanlığını nəzərə almalıdır. Mümkündür ki, hansısa bir məqamda insan həddini aşsın və izzətlilik müstəvisindən özünü böyük bilmə, özünü böyük hesab etmə müstəvisinə keçsin. Bu müstəviyə də keçdikdə digərlərini aşağı bilmə, həqarət etmə artıq adi hala çevrilir. Digərinə həqarət etmə bu müstəviyə xas bir durumdur.
Bunu nəzərdən, diqqətdən qaçırmayan insan öz ruhi inkişafı üçün hər mənada gözəl perspektivlər təmin edir. Heç kimin qulu olmamaq, heç kimin və heç nəyin köləsi, əsiri olmamaq imkanını əldə edir. Amma burada digər şərtin də olması zəruridir: izzətli insan odur ki, digərlərini alçaq bilməsin, aşağı bilməsin, həqir bilməsin. Bunu edən insan, digərlərə alçaldıcı və təhqiramiz nəzərlə baxan insan özünü izzət müstəvisindən kənarlaşdırmış olur.
Yəni, inancımız nə şəxsi zəlilliyi, şəxsi aşağılanmanı qəbul edir, nə də digərlərinin təhqirini və aşağılanmasını. Nə özün təhqir olun, nə də digərlərini təhqir et.
İnancımız tələb edir ki, insan izzət sahibi olsun və heç kimin məğlubu, zəlili, əsiri olmasın. Amma eyni zamanda bu insan heç kimə həqəraət etməməli və təhqiramiz münasibət bəsləməməlidir. İnsanın şəxsiyyətliliyi, ləyaqətliliyi ona əsas vermir digərini əzsin. Əksinə, ləyaqətlilik və izzətlilik digərini aşağılamağı istisna edir.
İZZƏTLƏ TƏKƏBBÜRÜ SƏHV SALMAQ
İzzət və təkəbbürün rabitəsi o qədərdir ki, avam insanlar bunları səhv də sala bilirlər. Nəql edirlər ki, bir nəfər cahil insan İmam Həsəndə (ə) olan vüqarı və əzəməti görərək, ona demişdir: «Mənə elə gəlir ki, Sizdə təkəbbür var». İmam (ə) həmin cahil insana izahat verərək buyurmuşdur: «Heç zaman. Mən bu (təkəbbür mərəzinə) yoluxmamışam. Böyüklük yalnız Allaha məxsusdur. O şey ki, məndə var – izzətdir. (Həmin izzət ki,) Allah Təala Qurani-Kərimdə buyurub: «İzzət Allaha, Rəsuluna və iman gətirənlərə məxsusdur»».
Diqqət etsək, izzət və təkəbbür o qədər qonşu anlayışlardır ki, cahil insan çox zaman bunları səhv sala bilir. Ayıldıcı məqam var burada. Problemin bir tərəfi budur ki, insanlar izzətə malikliliyi təkəbbür kimi başa düşür, digər cəhət odur ki, təkəbbürlülüyü izzət kimi başa düşürlər. Bu mövzunu tam aydınlatmaq üçün, göstərilən məfhumların əks anlayışlarını təhlil etmək effektli üslubdur.
İzzətin əksi zillətdir, təkəbbürün əksi – təvazökarlıq. Zillət və təvazökarlıq da çox qonşu məfhumlardır. İnsan ifrat təvazöyə qapıldıqda, fikir verməz ki, bir gün zillətli durum qapısını döyər. Eyni zamanda, nadan insan kiminsə təvazösünü zillət kimi başa düşə bilər. Amma əlbəttə ki, insan nadanın nə düşündüyünü deyil, Allahın ondan nə istədiyini rəhbər tutmalıdır.
Təvazökarlıq – insanın ən nəcib xüsusiyyətlərindəndir. Dinimiz tövsiyə edir ki, insan həyatını təvazö üzərində bərqərar etməlidir, digər insanlarla ünsiyyətini bu nəcib xüsusiyyət əsasında qurmalıdır. Məsələn, dinimizin məsləhətinə görə, insan çalışmalıdır ki, salam verməkdə birinci olsun, gözləməsin ki, kimsə salam versin o da onun salamına cavab versin. Salamvermədə öncələmə – təvazökarlıq əlamətidir.
Həmin şe yməclisdə oturmağa da aiddir. Təvazökar insan gözləməz ki, ona hansısa bir xüsusi yer təklif etsinlə, keçib münasib bir yerdə oturar.
Yaxud iki nəfər bəhs edir. Bir də görünür ki, müzakirə əsnasında müxatiblərdən biri bəhsi cədələ keçirir, elmilikdən çıxarır. Elmi müstəvidən çıxıb, «mənəm-mənəmlik» müstəvisinə keçir söhbət. Belə halda İslam dini deyir ki, kim mübahisəni tez bitirsə – daha çox təvazökardır. Əlbəttə ki, söhbət elmi müzakirədən getmir. O haldan gedir ki, müzakirə elmi yükünü itirib, müzakirə xatirinə müzakirəyə çevrilib.
TƏVAZÖ ÜNVANINA TƏHQİR
Təvazö ilə bağlı məsələləri təhlil etdikdə, bir mühüm məqamı nəzərdən qaçırmaq olmaz. İnsan gərək təvazö ünvanı ilə özünü aşağılamaya, həqarətli duruma salmaya. Danışığı ilə, rəftarı ilə, oturuşu-duruşu ilə şəxs edə bilər özünü elə hala salsın ki, təvazökarlıq meydanını tərk edib, zillət meydanına gəlib çıxsın. İnsanın tövazö hesab etdiyi hal onun zillətə düşməsinə aparan yol rolunu oynamamalıdır. Əgər tövazö zillətə aparırsa, demək bu – təvazö deyil, insan özünü çaşdırmışdır. Eyni zamanda, insan gərək imkan verməsin onu təvazö adı ilə təhqir etsinlər. İnsan sadəlövhcəsinə özünü elə duruma salmamalıdır ki, kimsə onun təvazösündən sui-istifadə etsin.
İslamda hər hansısa zillətvari «ibadət» forması yoxdur. Bəzi təlimlərdə olan zillətli durumun alqışlanması tezisi İslam tərəfindən birmənalı surətdə rədd edilir. Qəbul etmir mübarək dinimiz tərki-dünyalığı, zillətlə, təhqiri qəbul etməklə «nəfsi ram etməyi» və bu kimi qeyri-elmi, qeyri-məntiqi mövzuları. Bəzilərinin «sufilik» adı altında, «dərvişlik» adı altında, cürbəcür başqa adlar altında tərki-dünyalığı təbliğ etməyinin, guya Allaha daha yaxın olmaq adı ilə özünü zillətə salmağın, izzəti-nəfsi dəf etmək cəhdlərinin həqiqi İslama aidiyyəti yoxdur. Bəzi hallarda belə virusları İslama daxil etmək istəyirlər. Amma dinimiz tərki-dünyalıq elementini özündə daşıyan heç bir cərəyanı, heç bir sektanı qəbul etmir.
Təvazö mövzusunda ifrat da, təfrit də pisdir. Nə topluma yuxarıdan aşağıya baxmaq məqbuldur, nə də özünü aşağılamaq, həqarətli vəziyyətə salmaq. İzzət odur ki, nə alçaldasan, nə də alçalasan.
ZALIMLAR SİYAHISINDA YER ALMAQ
Öncə İmam Səccaddan (ə) nəql etdiyimiz duada da görürük ki, bir tərəfdən izzət dilənilir, dərhal bundan sonra da təkəbbürdən uzaq olmaq istənilir. Yəni, insan nə özünü dəyərsiz etməli, dəyərliliyini aşağılamalı, nə də digərlərini dəyərsiz bilməlidir. Nə özünü alçaltmalıdır insan, nə də digərlərini alçaltmalıdır.
Əziz İslam Peyğəmbəri (s) buyurub: «Təkəbbürdən çəkinin, qorunun. Çünki, mümkündür ki, bəndə özünü o qədər böyük tutar ki, iş o yerə çatar ki, Allah Təala (onun barəsində) buyurar: «Bu təkəbbürlü bəndənin adını zalımlar və sitəmkarlar qrupuna yazınız»».
Ciddi məsələdir. Hər bir insana aid, daxili təftiş etməyə dəvət edən bir çağırış var burada. Bir var insan öz dəyərini bilir, durumunu bilir. Bilir ki, Allah tərəfindən yaradılmışdır, müəyyən məsələlərlə vəzifələndirilmişdir. Bilir ki, yaranmışların əfzəlidir, imtahan dünyasındadır. Əqli var, iradəsi var və bu kimi.
Bir də var insan özünü xüsusi bir varlıq hesab edir. Digərlərindən fərqli, seçilən bir insan hesab edir. Özünə nisbətdə nə isə xüsusi bir yanaşma istəyir və bunu təbii sayır. Amma insan unutmamalıdır ki, bunun kimi digər Allah bəndələri də var. Allahın digər yaratdıqları var. Onlara ehtiram etmək, onların da qədir-qiymətini bilmək – dinin onun üzərinə qoyduğu təhəddüddür.
Həzrət Əli (ə) buyurur: «Hər kim insanlara təkəbbür etsə – camaat arasında zəlil və xar olar».
Lüğətşünaslar bildirirlər ki, təkəbbürun kökü olan «kibr» - insanda olan bir ruhi, psixoloji haldır. Bu hal, özündən razılıqla, özünü ali və yüksək hesab etməklə xarakterizə olunur. Təkəbbür bu halın izharıdır. Əgər insanın daxilində kibr olsa, amma o, bu halı izhar etməsə, buna deyərlər «nəfsani kibr». Yox, əgər təzahür etsə, insanlarla əmələn elə rəftar etsə ki, özünü böyük, onları kiçik tutur – təkəbbür etmiş olur. İnsan bu baxımdan özünü təftiş etməli, belə bir hal aşkarlasa, bu mərəzi müalicə etməlidir.
Həzrət Əli (ə) buyurur: «Bir kəs ki, öz həddində dura və dayana – camaat ona hörmət, ehtiram edər. Və o kəs ki, öz həddini aşa və keçə – camaat ona əhanət (nifrət, saymamazlıq) edər».
Allahım! Bizlərə hər bir aliliyin mənbəyi olan izzəti nəsib et!
Allahım! Xarlığa aparan, özünü digərlərdən üstün tutma mərəzindən insanları Özün uzaq et!
Allahım! Öz Höccətin – İmam Sahib-əz-Zamanın (ə.f.) zühurunu tezliklə nəsib et! AMİN!
|
