Üzərində bəhs və tədqiqat aparılması lazım olan mövzulardan biri də İmam Hüseyn əleyhissəlamla başqa mə`sum İmamların üslubunu müqayisə etməkdir. Böyük əksəriyyətin fikrincə, İmam Hüseyn (ə)-ın üslubu başqa İmamların üslubu ilə fərqlidir; o həzrətin həyat və fəaliyyət tərzi İmam Həsən (ə), İmam Səccad (ə), İmam Baqir (ə), İmam Sadiq (ə) və hətta Əli (ə)-la eyni deyildir. Demək, İmam Hüseyn əleyhissəlamın özünəməxsus məktəbi vardır və o həzrətdən başqa heç bir İmam bu məktəb və üsluba tabe olmamışdır.

Bu məsələ istər-istəməz şübhə doğurur və mə’sumlar haqda müəmmalı fikir yaradır. Məsələn, biz əməldə necə davranmağı öyrənmək istəsək və ya mə’sumların yolunu davam etdirmək qərarına gəlsək, hansı yolu seçmək və hansı məktəbin ardıcılı olmaq tərəddüdündə qalacağıq. Söhbətimizin mövzusunu aydınlaşdırmaq üçün qeyd etməliyik ki, mə’sum İmamların üslubu və Əhli-Beyt yolu heç də müxtəlif deyildir və müəyyən bir üslub əsasında formalaşmışdır; bütün İmamlar bu üslub əsasında hərəkət edərək onu şiəliyin əlamətlərindən hesab etmişlər. Bu üslub «Təqiyyə» mövzusudur. Mə`lum məsələdir ki, İmamların hamısı təqiyyə etmişlər. Bəs görəsən necə oldu ki, bunların arasında İmam Hüseyn (ə) təqiyyə deyil, qiyam etdi? Əgər təqiyyə haqdırsa, bəs nəyə görə İmam Hüseyn (ə) bu üslubdan istifadə etmək hüququna malik olduğu halda, təqiyyə etmədi? Əgər təqiyyə haqq deyildirsə, bəs nə üçün başqa İmamlar təqiyyə əsasında hərəkət edirdilər? İmamların üslubunun müxtəlif olub-olmamasından əlavə, həmçinin onların bu üslubdan hamılıqla istifadə edib-etməməsindən asılı olmayaraq, üsul və kəlam elmləri baxımından belə bir sualın cavabını aydınlaşdırmaq lazım gəlir. Görəsən təqiyyə haqdırmı? Görəsən təqiyyə əql və Qur`anla uyğundurmu? Bu mövzular üzərində bəhs edib onları aydınlaşdırmaq lazımdır. Qeyd edirlər ki, təqiyyə şiəliyin xüsusiyyətlərindəndir və deyilənlərə görə, şiə olmayanlar təqiyyəyə e`tiqadlı deyillər. Bizə elə gəlir ki, bu söz doğru deyildir, çünki qeyri-şiələrdə də təqiyyə vardır. Bu da Qur`anın təhrif məsələsinə oxşayır. Bə`ziləri bunu şiəlik xüsusiyyətlərindən sayırlar. Halbuki, şiələrin çox az bir hissəsi Qur`anın təhrif olunmasına inanırlar və belə bir e’tiqada malik olan sünnilərin sayı onlardan daha çoxdur.

Sünni alimlərinin çoxu təhrif məsələsinə inanmadıqları kimi, şiə alimlərindən də yalnız bir neçəsi bu məsələyə e`tiqad bəsləyir. Bunu misal üçün dedik və burada Qur`anın təhrif bəhsinə girişmək istəmirik. Bu mətləbi yalnız təqiyyə deyil, başqa mövzulara da aid etmək olar. Məsələn, deyə bilərik ki, bir çox hallarda mə`sum İmamların yolu və xüsusiyyətləri bir-birindən fərqli və bə`zən də ziddiyyətlidir. Mümkündür ki, bir məsələdə Peyğəmbəri-Əkrəm (s) bir cür, Əli (ə) başqa cür və digər iki İmamımız isə tam başqa şəkildə əməl etsinlər. Təbiidir ki, bu kimi zahiri fərqlər və ziddiyyətlər çox gözə çarpır və yeri gəldikcə bunlardan bə`zisini təqdim edəcəyik. Biz onların hamısının mə`sum olduğuna inanırıq və onların sözü və əməli höccətdir. Bəs görəsən bütün bu söylənilənlərin qarşısında nə etməliyik? Görəsən hansı xüsusiyyətə və hansı əmələ tabe olmalıyıq? Biz mə`sumların İmamətini, onların sözünü və əməlini höccət saydığımıza görə, dini əsərlər baxımından sünnilərdən daha zənginik. İnanırıq ki, Peyğəmbər (s) onlara müraciət edib tabe olmağı hamıya əmr etmişdir. Bizim hədis və rəvayətlərimiz onlardan daha artıqdır. İctimai-əxlaqi hikmətlərimiz və dəyərli dualarımız vardır. Mə`lum olduğu kimi dualar, İslamın ictimai-əxlaqi tə`limlərinin böyük hissəsini təşkil edir və onlar haqda ayrıca və ətraflı danışmaq lazımdır. Onlar bizim qədər əxlaq xəzinələrinə malik deyillər və bu baxımdan da biz onlardan daha çox zənginik. Çoxlarının fikrincə, «Sihahi-sittə»də «Kafi» kitabı qədər hədis yoxdur. Bu müqayisəni özüm etməmişəm və onu başqalarından nəql edirəm. Bunların dəqiq sayı yaxşı yadımda qalmayıb, ancaq bunu bilirəm ki, «Kafi» kitabında on altı mindən artıq hədis vardır. Bu məsələ Əhli-Beyt (ə) məktəbi üçün böyük bir fəxr sayılır. Elə buna görə də bu məktəb ardıcılları özlərini sünni təriqəti ilə müqayisə etmirlər. Burada bir məsələni qeyd etməliyəm ki, şiəliyin iftixarı sayılan bu mətləb, yuxarıda qeyd etdiyim dəlillərə görə, onun acizliyi də sayıla bilər. Məsələn, nəyə görə şiələr bir mə`sum və bir rəhbər əvəzinə on dörd rəhbərə e`tiqadlıdırlar? Bu rəhbərlərin hər biri müəyyən bir fikir irəli sürür və bu da şiələrin (başqalarından fərqli olaraq,) sərgərdanlığına, anlaşılmazlığa və çaşqınlığa gətirib çıxara bilər. Beləliklə də bu, din qiyafəsində öz mürtəce fikirlərinə haqq qazandırmaq istəyən şəxslərin əlində vasitəyə çevrilər. Yə’ni, hər bir şəxs müəyyən bir məsələdə öz əməlinə haqq qazandırmaq üçün istədiyi bir İmamdan dəlil gətirə bilər. Bu isə hərc-mərcliyə və qeyri-sabit bir ictimai-əxlaqi prinsipsizliyə gətirib çıxarar. Vahid və sabit bir əsasa malik olmayan millətin aqibətini təsəvvür etmək çətin deyildir. Bu da məşhur bir atalar sözünə oxşayır: «Həkimi çox olan xəstənin sağalmasına ümid etmək olmaz».

Doğurdan da bu kimi üslubların üzərində tədqiqat aparılmazsa, qeyd olunan hərc-mərclik qaçılmaz bir iş olacaqdır.

Bizim müxtəlif və ya eyni fikirli bir neçə rəhbərimiz olsa, hətta zahirdə çox kiçik görünən ixtilafları həll edə bilməyəcəyik, nəticədə qarşıdurma və qeyri-stabillik baş alıb gedəcəkdir. Misal üçün, Peyğəmbəri-Əkrəmin (s) həyat və davranışına müraciət etdikdə görürük ki, o həzrət çox sadə və yoxsul bir vəziyyətdə yaşamış, arpa çörəyi yemiş və yamaqlı paltar geymişdir; belə bir həyat tərzini həzrət Əli (ə)-ın həyatına da aid etmək olar.

Qur`ani-kərim buyurur:

«Həqiqətən Allahın Rəsulu, Allaha və qiyamət gününə ümid bəsləyənlər üçün ən gözəl nümunədir!»[Əhzab-21.]

Bu ayədən mə’lum olur ki, həzrət Peyğəmbərin (s) əxlaq, üslub, rəftar və davranışlarına tabe olub, onun yolu ilə getmək hamıya vacibdir. Belə çıxır ki, hamı yoxsul və sadə bir tərzdə yaşamalı, arpa çörəyi yeməli və yamaqlı paltar geyməlidir. Ancaq İmam Həsən (ə), İmam Sadiq (ə) və İmam Riza (ə)-ın yaşayışına baxdıqda görürük ki, onlar heç də yoxsul yaşamamış, əksinə, yaxşı qidalanmış, yaxşı paltarlar geyinmiş və yaxşı atlar minmişlər. Başqa sözlə desək, onlar dünya ne`mətlərindən lazımi şəkildə istifadə edirmişlər. Bir gün İmam Sadiq (ə) bir nəfərin evinə gedir. Baxıb görür ki, ev sahibi varlı olduğu halda, kiçik bir evdə yaşayır. Həzrət buyurur: «Nə üçün böyük bir evdə yaşamırsan?» Həmin şəxs deyir: «Bu ev mənim atamın evidir. Atam burada yaşamışdır.» Həzrət buyurur: «Bəlkə atanın şüur və ağılı yoxmuş, sən də onun kimi ağılsız olmaq istəyirsənmi?!

Bir ömür atanın ağılsızlığının cəzasını çəkmək istəyirsənmi?!»

Bəli, belə hallar zahirdə bir-birinə zidd görünür və ola bilsin ki, bu kimi işlər şiəlik üçün bir növ zəiflik sayılsın. Lakin, bu heç də belə deyildir. Məhz həmin misaldan istifadə edərək demək istəyirəm ki, bu nəinki zəiflik sayıla bilməz, hətta şiəliyin üstünlüyünə bir sübut ola bilər. Hər şeydən əvvəl burada bir şeyə diqqət yetirmək lazımdır. Tutaq ki, bizim yalnız bir mə`sum rəhbərimiz var. O, birinci halda iyirmi, ya otuz il bizim aramızdadır və ikinci halda tutaq ki, bu mə`sum rəhbər 250 il bizim üçün İmamlıq edir. Təbiidir ki, əgər o, yalnız 20 il bizim aramızda olsa, bu müddət ərzində o qədər dəyişiklik yaranmaz və bu rəhbərin müxtəlif mövzu və hadisələr qarşısında nə kimi mövqe tutub davranmasını tamamilə öyrənə bilmərik; ondan lazımi qədər dərs alıb ustad ola bilmərik; həyatda müxtəlif hadisələrlə rastlaşanda hər bir dəyişikliyi elmi surətdə dinimizin prinsipləri ilə tətbiq edə bilmərik; humanitar və dəqiq elmlərdə olduğu kimi, dinin də özünəməxsus bir qaydası, tətbiqi və əməli vardır. Əməli dərslər, nəzəriyyələrin müxtəlif mövzularla tətbiqi deməkdir. Lakin, mə`sum rəhbər 250 il bizimlə yaşasa, müxtəlif hadisələr və dəyişikliklərlə rastlaşmaq imkanı yaranar və çətinliklərin qarşısında necə dayanmaq və onu aradan qaldırmaq yollarını bizə göstərə bilər. Beləliklə də biz, din tə`limlərinin mahiyyəti ilə daha yaxşı tanış ola bilərik.

Şübhə yoxdur ki, din rəhbərləri müxtəlif zaman və şəraitlərdə yaşamışlar və onların hər biri öz dövrlərinə uyğun şəkildə hərəkət etməli idilər. Mə`lum olduğu kimi, hər bir şəxs dövri tələblərdən asılı olaraq, düşdüyü şəraitlə uyğunlaşmalıdır. İlahi və müqəddəs din də xalqı, öz dövrünün tələblərini nəzərə alaraq, davranıb yaşamaqda azad qoymuşdur. Bu məsələlərə diqqət yetirməklə və mə`sum İmamların sayının çoxluğunu və ya bir rəhbərin ömrünün uzunluğunu nəzərə almaqla, dövr və zamanın tələbləri əsasında olan din tə`limlərinin mahiyyətini asanlıqla başa düşmək olar; bu mahiyyəti öyrənmək və zamanın tələblərinə aid olan işləri başa düşmək çətin deyildir. Ola bilsin ki, peyğəmbər (s) dinin mahiyyətinə və ya zamanın tələblərinə uyğun olaraq, müəyyən bir şəraitdə yaşamışdır. Bir qədər əvvəldə gətirdiyim misalda gördüyünüz kimi, həzrət Peyğəmbər çox sadə yaşayırmış, lakin İmam Sadiq (ə)-ın həyat səviyyəsi nisbətən yaxşı imiş və i. Bu mətləbi yaxşı izah etmək üçün bir əhvalat söyləmək istəyirəm.

Həm «Kafi», həm də «Töhəfül-üqul» kitablarında mövcud olan məşhur bir hədisdə deyilir: «Bir gün Süfyan Suri İmam Sadiq (ə)-ın hüzuruna gəlir və o həzrətin lətif və qiymətli bir paltar geydiyini görüb e’tiraz edir və deyir: Peyğəmbər (s) heç vaxt belə paltar geyməzdi. Həzrət buyurur: Sən elə bilirsən ki, Peyğəmbər (s) sadə paltar geyindiyi üçün xalq da həmişə sadə geyinməlidir?! Sən bilmirsən ki, bu İslam dininin göstərişi deyildir? Sənin ağlın olmalıdır, düşüncə və dərrakən elə olmalıdır ki, o dövrü və həmin şəraiti nəzərə ala biləsən».

Peyğəmbərin (s) yaşayış səviyyəsi həmin dövrün ümumi yaşayış səviyyəsilə tamamilə uyğun idi. İslam dini insanları qardaşlıq, ədalət, bərabərlik və qarşılıqlı həmkarlığa də’vət edir. Biz o dövrdə xalqın əksəriyyətinin yaşayış tərzini nəzərə almalıyıq. Təbiidir ki, Peyğəmbər (s) istədiyi kimi yaşaya bilərdi və yüksək rifah əldə etmək üçün hər cür imkanı var idi. Çünki xalq o həzrətin yolunda hər bir şeyindən keçməyə hazır idi. Lakin Peyğəmbər (s) heç vaxt özünü digərlərindən üstün tutmurdu. İslam dini həmrə’ylik, başqasına yardım etmək, bərabərlik, ədalət və insaf dinidir. Yoxsulların ruhiyyəsində nifrət hissi yaranmasın deyə, onlara mehribanlıq və mülayimlik göstərmək lazımdır. Çalışmaq lazımdır ki, heç kim bizdən inciməsin. Əgər peyğəmbər zamanında bu kimi bolluq və firavanlıq olsaydı, Peyğəmbər (s) elə davranmazdı. Xalq istədiyi kimi paltar geyməkdə, sevdiyi parçadan istifadə etməkdə və paltarını öz zövqü ilə tikdirməkdə azaddır.

Din bu kimi işlərdə çətinlik və məşəqqət yaratmır. Dinin əhəmiyyət verdiyi məsələlər həmrə’ylik, qarşılıqlı yardım, musavat, ədalət, insaf və s.-dir.

Sonra buyurdu: «Mənə gəldikdə isə, qeyd etməliyəm ki, həmişə öz əmlakıma aid olan şər’i hüquqlara diqqət yetirirəm...

Demək, mənim üslubumla peyğəmbərin üslubu arasında heç bir əsaslı və mə’nəvi ixtilaf yoxdur».

Digər bir hədisdə deyilir: «İmam Sadiq (ə)-ın dövründə bir müddət quraqlıq oldu. O həzrət öz maliyyə işləri üzrə məs`ul tə’yin etdiyi xidmətçisinə buyurdu: «Ehtiyat üçün saxladığım buğdaların hamısını bazarda sat. Bundan sonra gündəlik çörəyimizi də bazardan almalıyıq. (Bazar çörəyi isə buğda və arpa ununun qarışığından bişirdi)».

İslam dini heç də öz ardıcıllarına buğda və ya arpa çörəyi yeməyi, yaxud arpa və buğda ununun qarışığından hazırlanmış çörək yeməyi əmr etmir. İslam dini deyir: «Sənin üslubun xalq arasında insaf, ədalət və qarşılıqlı yardım əsasında olmalıdır. Biz Peyğəmbəri-Əkrəm (s) ilə İmam Sadiq (ə) arasında olan üslub müxtəlifliyindən istifadə etməklə, İslamın mahiyyətini daha dərindən öyrənə bilərik. Əgər İmam Sadiq (ə) bu nöqtələri açıqlamasaydı, biz həzrəti Peyğəmbərin (s) o dövrdəki əməl və davranışını İslam qanunlarının tərkib hissəsi hesab edəcəkdik. Bu işdə hətta Əhzab surəsinin 21-ci ayəsinə istinad edərək, müxtəlif bəhanələrlə qiyamətədək xalqı yoxsulluqda saxlamağa çalışacaqdıq. Lakin həzrət İmam Sadiq (ə)-ın bu barədə izah və açıqlaması bizim üçün böyük və ibrətamiz dərsdir. Bu açıqlama insanı dardüşüncəlikdən qurtara bilər və əvəzində dinin mə`na və mahiyyətinə aydınlıq bəxş edər.

Gördüyünüz kimi, bu barədə İmam Sadiq (ə) özü şəxsən fikir irəli sürmüşdür. Amma mənə elə gəlir ki, o həzrət bu haqda danışmasaydı da, biz özümüz bu məsələni başa düşməli idik; o qədər düşüncə və ictihad qüvvəsinə malik olmalıyıq ki, bu kimi halları ziddiyyət hesab etməyək.

Bu kimi ehkamçılıq xüsusiyyəti Əhli-hədis firqəsi və əxbarilərdə daha çoxdur. Onlar, hətta tüstü udmağı da qadağan edirlər.

Bununla yanaşı, dövri şəraitin doğurduğu müxtəlif təzad və mübahisələri həll etmək üçün adət-ən`ənəyə də əsaslanmaq lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif rə’ylər arasında olan mübahisələri də bu yolla həll etmək olar. Hərçənd, fəqihlərimiz buna diqqət etməmişlər.

Başqa bir misal:

«Saqqalınıza həna qoyun və özünüzü yəhudilərə oxşatmayın.»

Bu hədis barədə həzrət Əli (ə)-a sual verdilər. Əli (ə) özü bu hədisi rəvayət edir, lakin ona əməl etmirdi. Əli (ə) buyurdu: Bu əmr peyğəmbər dövrünə aiddir. Bu hərbi bir taktika idi, çünki onlar istəmirdilər ki, düşmən müsəlmanları bir dəstə əldən düşmüş qoca hesab etsin. Bu hərbi bir hiylə idi və Peyğəmbəri-Əkrəm (s) ondan istifadə edirdi. Bu gün isə necə deyərlər, hər bir şəxs öz ixtiyarındadır.

Diqqət yetirin, əgər Əli (ə)-ın davranışı və izahı olmasaydı, elə zənn edəcəkdik ki, Peyğəmbər (s) həna qoymağı vacib buyurmuşdur. Anlaşılmazlıq ucbatından qiyamətədək yazıq müsəlmanları saqqallarına həna yaxmağa vadar edəcəkdik. Demək, bu da ziddiyyətləri həll etmək üçün müəyyən bir yoldur. Ancaq bu yol, yə`ni nəticə çıxarma yolu həddindən artıq düşüncə, fəaliyyət və dərin mütaliə tələb edir.

Unutmaq olmaz ki, din tə`limlərinin həqiqi mahiyyəti və Allahın ümumi əmri olan bir çox məsələlər dəyişilməzdir. Bunlar bəşəriyyətin ümumi və ali mənafeyindən irəli gəlir. Nə qədər ki, bəşəriyyət var, bu əmrlər də vardır. İnsan, insan olduğu üçün bu əmrlərə tabe olmalıdır.