Çanaqqala Hərbi bir qəhrəmanlıq, fədakarlıq və adanmışlıq dastanıdır. Buna heç şübhə yox. Amma buna da heç şübhə yox: Çanaqqala dastanıyla yol al/götürə bilmərik. Çünki Çanaqqala dastanı bizə yalnız xətti müdafiəni təlqin edər. Halbuki bizə səthi müdafiə belə çatmaz. Satıh, el'an, Edirnedən Qarsa qədərdir. Edirnedən Qarsa qədər olan vətən torpaqlarını qorumaqdan ibarət bir iddia bizə yaraşmaz.

Biz ki, Elə-yı Kelimetullah üçün Nizam-ı Aləm deyərək yola çıxmışıq. Biz ki, dünya məzlumlarının himayəçiliyinə soyunmuşuq. Biz ki, Açadan Hollandiyaya qədər harada bir məzlum varsa, Allah razılığı üçün onun köməyinə qaçmağı vəzifə bəlləmişik. Anadolu bizim üçün bir sıçrama taxtası olmuş. Buradan Avropaya, Asiyaya, Afrikaya sıçramışıq. Buradan üç qitəyə söhbət, ədalət və mədəniyyət ixraç etmişik. Anadolu bizim üçün Ümmət-i Məhəmmədə ümumiyyətlə insanlığa xidmətləri nisbətində məna daşımış. İndi bizdən Çanaqqala Zəfəriylə, Maraş və Antep müqavimətləriylə, Sakarya və Baş komandirlik Meydan Döyüşüylə 'idarə etməmiz' istənir; son vətən parçasını bir şəkildə qurtarmış olmaqla kifayətlənməmiz istənir; üfüqümüzü daraltmamız istənir. 85 ildir bunu istəyirlər bizdən. 85 ildir "Şanlı keçmişinizi unudun, üç qitədə şərəflə at qaçdırdığınız və dünyaya işıq saçdığınız günləri unudun; canınızı çətin qurtarmış olmaqla öyünüb durun" deyirlər bizə. Canımızı qurtarmış olmaqla öyünmək bizə yaraşarmı? "Qurtuluş" kül idi bizə yaraşarmı?

Anadolunu qurtardıq da nə oldu? Ümmət-i Məhəmmədə və ümumiyyətlə insanlığa bir faydası oldumu, olurmu qurtardığımız Anadolunun? Anadolunu yığıb yığışdırıb yeni səfərlərə (maddi və mənəvi) hazır hala gətirmək üçün səy sərf etdikmi, edirikmi, edəcəyikmi? Məsələ budur. Məsələ, uzaq üfüqlərə açılıb açılmayacağımızdır. Açılmayacaqsaq, Polşalılar və ya Slovaklar kimi öz halımızda yaşamağı idealleştireceksek, yaşamamızın nə mənas(n)ı var? "Qurtuluş"umuzun nə mənas(n)ı var?

Ye, iç, otur aşağı!... Yaxında adam başına düşən milli gəlir 10 min dolları tapacaq, bunu düşün, öz rifahını düşün, başqa bir şey düşünmə!...

Olarmı qardaşım? Bizə yaraşarmı? Biz ki, bir qəzadan sağ-salamat xilas olduğumuz zaman "verilmiş sədəqəmiz varmış" deyərik, yəni özümüzü ancaq başqalarına kömək edərək qurtara biləcəyimizə inanarıq; Anadoluda xoşbəxt və müreffeh yaşamaqla necə kifayətlənərik?

Velev ki Anadolunu qorumaqdan başqa dərdimiz olmasın... Yenə də uzaq üfüqlərə açılmamız lazım deyilmi? Lazım olmasaydı, Osmanoğulları Söyüddən Kosovaya, Viana qapılarına qədər uzanarlar idimi?

Kiçilməmək, tükənməmək üçün böyüməyə məcburuq. Köhnə üsullarla deyil, amma qonşularımızla birləşərək böyüməyə məcburuq. Can və mal təhlükəsizliyindən başqa deyərdi olmayanlar can və mal təhlükəsizlikləri üçün, universal iddiaları olanlar da universal iddiaları üçün imperialist manevrlərə bağlı ucsuz-bucaqsız bir İslam ölkəsi üçün mübarizə etməli.

Belə bir mübarizəyə girə bilmək üçün əvvəl Çanaqqala və dahi İstiqlal Hərbini idealize etməkdən imtina etməmiz lazım. Bunlar nəhayət müdafiə etmə döyüşləridir. Müdafiə etmə döyüşləriylə bu qədər öyünən bir cəmiyyət içinə bağlanar, kiçik düşünər, mövcudu qorumağı dünyanın ən əhəmiyyətli işi sanar (bu vaxt mövcudun necə çürüdüyünü gözdən qaçırar), bayrağı uzaq üfüqlərə daşımaq yerinə evinə asar, zımnen 'mən evimə qədər geri çəkildim' deyər, dünya səhnəsində əsaslı bir rol oynaya bilməz.

Kaş ki Çanaqqala müdafiəsi deyil də Bakının fəthi idealize edilmiş olsaydı. Düşünün: 30 Oktyabr 1918 Mondros Sülhündən birbuçuk ay əvvəl Osmanlının Qafqaz İslam Ordusu Rusları, İngilisləri və onlarla birlikdə hərəkət edən Erməni şəbəkələrini yun pambığı kimi ataraq Bakını fəth etdi; Mondrosdan 17 gün əvvəl də Dağıstanı qurtardı. Osmanlının son nəfəsiylə yazdığı bu böyük dastanlara, qazandığı bu möhtəşəm zəfərlərə Çanaqqala və ya İstiqlal Hərbi qədər vurğu edilsəydi, məktəblərdə bu zəfərlər eşq və şövq ilə oxudulsaydı, hər ildönümündə bu zəfərlər coşğuyla qeyd olunsaydı, qəzetlər bu zəfərləri yazsaydı / televiziyalar bu zəfərləri göstərsəydi, Türkiyədə bu gün tam fərqli bir atmosfer olardı: Cəmiyyəti və dövləti böyük düşünməyə sövq edən, mövcudu qorumağı deyil çoxaltmağı təlqin edən, insanlara daha 'dinamik', daha 'təsirli', daha 'faydalı' bir özünə inam peyvənd edən, məzlum xalqlarla həmrəylik kimi zadəgan duyğuları qabardan bir atmosfer.

Keç olsun, güc olmasın: Önümüzdəki sentyabr və oktyabr aylarında Qafqaz İslam Ordusu zəfərlərinin 90. ildönümlərini idrak edəcəyik. Görkəmli bir qeyd etməyə nə deyərsiniz?