 Şeyxə Mufid
Bağdad Üfüqündə Bir Ulduz
İmamet və vəlayət səmasının nurlu günəşi Hz. Mehdinin (ə.s.) gaybetinden
daha bir əsr keçməmişdi ki Bağdad üfüqündə bir ulduz parladı, aşiqlər
və gözləyənlərin ürəyində bir ümid işığı yandırdı.
Bağdadın Şiələrin oturduğu Kerh məhəlləsində iman və ixlasın gözəl
qoxulu çiçəkləri və elm və əməlin işıqlığı ilə müzeyyen olan bir
evdə bir uşaq dünyaya gəldi və gözəl Məhəmməd adını al/götürdü. Daha
sonraları Şərif Razi və Seyid Razi adıyla səslənilən Məhəmməd, bütün
üzvləri, bənzərlərinə az rast gəlinər din böyüklərindən, alimlərdən,
abitlerden, zahitlerden və təqvalılardan olan bir ailədən gəlirdi. Həm
atası, həm də anası, Alovu (Hz. Ÿlinin soyundan gələn) seyidlərdən və azad
insanların lideri Hz. Hüseyinin nəvələrindən idilər. Ata tərəfindən soyu,
beş vasitə ilə İmam Musa Qırxma (ə.s.) çatırdı. Buna görə bəzən (İmam
Musa Qırxma mənsubiyyətini bildirmə məqsədiylə) Yəhudi olaraq
xatırlanardı. Ana tərəfindən isə soyu, altı vasitə ilə İmam
Zeynülabidinə (ə.s.) çatırdı. Seyid Razinin anası Fatimə xanımın
ucalığı və əzəməti haqqınd
a bu yetər ki, Şeyx Müfidin Ehkamın-Nisa adlı əsərini onun üçün yazmış
və kitabının müqəddiməsində ondan möhtərəm və fəzilət sahibi bir xatun
olaraq yad etmişdir.
Qədər Təyin edən Yuxu
Hicri dördüncü və beşinci əsr, Bağdadın qızıl çağı sayılar. çünki o
dövrdə Bağdad, elm və ədəbiyyat baxımından şöhrət və əzəmətinin
zirvəsinə çıxmış, elm və bacarıq səmasının parlaq ulduzlarının
varlığı, fəzilət susamışlarını kevser ziyafətinə dəvət edirdi. O parlaq
ulduzlardan biri də, Şeyx Müfid adıyla məşhur böyük alim və bənzərsiz
fakih Məhəmməd b. Məhəmməd b. Numan idi ki, o diyarda bir dərs halqası
meydana gətirmiş, qabiliyyətləri öyrətməklə məşğul olmuşdu. Meydana
gətirdiyi dərs halqası, gündən günə daha da gənişləyir və ün edirdi.
günlərin birində, təqva timsali böyük şeyx, hər günki kimi dərs vermək
üçün Berasa Məscidinə girdi və tədrisinə başladı. Hələ dərsə/desə
başlamışdı ki birdən ustadın isti nəfəsləri sinə qəfəsinin arxasında
hapsoldu. Birdən ayağa qalxdı və: "Salamın əleykum, buyurun!" dedi.
Tələbələr dönüb arxaya baxdılar. çaşmış baxışlarının qarşısında,
iki kiçik oğulunun əllərindən tutan möhtərəm bir xatunu gördülər. O
möhtərəm xatun, mətanət ilə Şeyxə yönəldi və: "Ey Şeyx! Bunlar, mənim
Seyid Murtaza və Seyid Razi adlarında iki balamdır. Özlərinə fiqh müəllim
üçün onları sənə gətirdim."
Şeyx, bu sözü eşidincə ağlamaya başladı. Şagirdləri, heyrət vadisində
ustadlarının ağlamasının səbəbini axtararlarkən ustadın ağızından
çıxan "Heyrət!" sözcüyü hər kəsin diqqətini özünə çəkdi. Şeyx,
yaşlı gözlərlə: "İndi gerçək ortaya çıxdı və maraqlı yuxum təbir
edilmiş oldu." dedi və əlavə etdi:
"Dünən gecə dərs və mütaliəni bitirib dinlən/istirahət etməyə
çəkildiyimdə yuxumda gördüm ki: Bu məsciddə oturmuş, dərs verirəm. O
sırada iki dünya xanım-əfəndisi Hz. Fatıma'tüz-Zehra (s. a.), iki oğulu
İmam Həsən və İmam Hüseyinin əllərindən tutmuş olduğu halda içəri girdi
və mənə xitab edərək: "Ey Şeyx! İki oğulum Həsən və Hüseyini sənə
gətirdim ki onlara fiqh öyrədəsin." buyurdu. Yuxumdakı dincliklərinin dadı
daha damağımdayken yuxu aləmindən oyandım və təfəkkür dənizinə daldım:
"Allahım! Mən hara, iki günahsız imama ustadlıq etmək hara?!" Bu
düşüncələrlə məscidə gəldim və Hz. Zəhranın (s. a.) soyundan olan bu
xanım-əfəndinin Məhəmmədi gülistandan iki qönçəylə birlikdə məscidin
qapısından içəri girdiyinə və övladlarına dərs verməmi istəməsinə
şahid oldum. Beləcə mən də yuxumun təbirini anlamış oldum."
O gündən etibarən Şeyx Müfid, Seyid Murtaza və Seyid Razinin təlim və
tərbiyəsini üstləndi və onları yetişdirmək üçün bütün səyini sərf
etdi.
Elm və bacarıq aşiqi Seyid Razi, uşaqlığının ilk dövrlərindən etibarən
təhsil və təhsilə yönəldi. Ÿzmi və iradəsinin yanında Allah vergisi olan
dahiliyi də, elmi və ədəbi sahələrdəki irəliləməsini sürətləndirirdi.
Hicri dördüncü və beşinci əsrlərdə təriqəti ixtilaflar və qarşıdurmalar
müəyyən bir ölçüdə ortadan qalxmışdı. Bu səbəblə də Şiələr və
Sünnilərdən ibarət olan/yaranan iki böyük və güclü təriqət, barışçıl
bir mühitdə yaşayırdılar. Razılaşma və uzlaşma mədəniyyətinin
yayılması sayəsində iki təriqətin alimləri üçün öz düşüncələri və
təriqətlərini sərbəstcə yayma imkanı doğulmuşdu. Seyid Razi, bu
istisnas(n)ı fürsətdən ən yaxşı şəkildə faydalanmağı bacardı. Quran
qiraəti, sərf, zəif, kəlam, fiqh, üsul, təfsir, şeir fünunu vs. kimi
müxtəlif elmləri öyrəndi. İyirmi yaşına gəldiyində artıq təhsil
görməyə ehtiyacı olmayan
məşhur bir ustad və araşdırmaçı olmuşdu.
Qüdrət Düşkünü Deyil, Xidmət Aşiqi
Seyid Razi; missiyasına vəqf, vəzifəsini bilən, xidmət aşiqi bir elm adamı
idi. O, elm təhsilindən məqsədin, cəmiyyəti işıqlandırmaq olması lazım
olduğuna inanırdı və öz siyasi və ictimai nüfuzundan türdaşlarına
köməkçi olma yönündə faydalanırdı. Seyid Razi, heç bir zaman özünü
kitabxana, məscid və mədrəsənin dörd divarı arasına həbs etmədi.
Missiyanının yalnız dərs vermək, araşdırma etmək, kitab yazmaq və şeir
söyləməklə məhdud olmadığına inanır, ceddi Ÿməril-Möminin Ÿli (ə.s.)
kimi məhrumlar və məzlumların əlindən tutmağa qaçırdı. Son hədəfinin də
Allahın dininə kömək etmək olduğuna inanırdı. hökumətdə vəzifə
al/götürmək də istəmirdi. O, qüdrət düşkünü deyil, xidmət aşiqi idi.
Buna görə yalnız halqa xidmət xüsusiyyəti olan bəzi məsuliyyətləri
üstləndi. Alovuların (Ÿli soyundan olanların) rəisliyi, hacıların əmrliyi
və mezalim başçılığı
kimi.
İlk Universitet
Şərif Razi, dərdləri və çətinlikləri çox yaxşı bilən bir himmət əri
idi. Buna görə uzlet və ruhanilərlik küncünə çəkilməyib qısqancların
çəkə bilməzliyinə sinə gərərək qolları suvadı və xidmət meydanlarına
atıldı. Tək başına ağır və çətin ictimai məsuliyyətləri üstləndi.
Seyid Razi, seyidlərin rəisliyi və mezalim başçılığı kimi ağır
məsuliyyətlərin yanında tələbələri də heç bir zaman laqeyd yanaşmadı.
Tələbələrin məlumat səviyyəsini yüksəltmək məqsədiylə, o günə qədər
nümunəs(n)i olmayan bir yatışlı universitet qurmayı planladı. Maliyyə
imkanlarının məhdud olmasına baxmayaraq elm istəyənləri və şagirdlərindən
bir qrupun yanından ayrılmadıqlarını və davamlı bərabərində olduqlarını
görüncə bir ev tədarük görüb onu mədrəsə halına gətirdi və adını
Daru'l-İlim (Elm Evi) qoydu. Daru'l-İlim'de tələbələrin bütün ehtiyacları
qarşılanırdı. Seyid Razi, Daru'l-İlim üçün lazımlı bütün təchizatlara
sahib olan bir də kitabxana təsis etdi.
Bunu bilmək lazımdır ki Daru'l-İlim'in təsisi, dövlət dəstəyi və böyük
büdcələrlə Həccə Nizamülmülk Tusi (H. 457) tərəfindən qurulan Bağdad
Nizamıya Mədrəsəsinin təsisindən onlarla il əvvəl reallaşmışdır. Həccə
Nizamülmülk, Seyid Razidən təxminən səksən il sonra belə bir cəhddə
ol/tapılmışdır.
Quranın Ÿngin Dənizindən Bir Damla
Seyid Razi, gənclik dövründə Quran təfsirinə xüsusi bir maraq duydu.
Ÿslində Qurana duy/eşitdiyi eşq və əlaqə, uşaqlıq illərində
başlamışdı. Quran oxumağı öyrəndikdən sonra davamlı Quran ilə haşir
neşir olmuş, ondan heç qopmamışdı. Otuz yaşındaykən qısa bir müddətdə
Quranı hifz etmişdi. Könül aynasını davamlı İlahi Kəlamın
nəğmələriylə cilalayırdı. Müxtəlif Quran elmlərini öyrəndikdən sonra,
uşaqlıq dövründə Quran qiraətindən al/götürdüyü həzzə əlavədən,
İlahi Kəlamın sonsuz gözəllikləri və əngin mənaları qarşısında heyran
qalmışdı. Quran təlimlərinin sonsuz və əngin dənizindən bir damla da olsa
gələcək nəsillərə köçürə bilmək üçün qələmi əlinə aldı və
ixlaslı işinin nəticəsində Telhisu'l-Beyan An Mecazati'l-Kur'an,
Hakaiku't-Te'vil Fi Müteşabihi't-Tenzil və Meani'l-Kur'an adlarında çox
qiymətli üç əsər ortaya qoydu.
Seyid Razinin digər əsərləri bunlardır:
Hasaisu'l-Eimme, Nehcü'l-Belaga, əz-Ziyadat Fi Şir-i Ÿbi Mövzum, Ta'likatun
Ale'l-Hilaf, Mecazatu'l-Asari'n-Nebeviyye, Ta'likatun Al/götürə İzah-ı Ÿbi
Ÿli, əl-Ceyyid Min Şir-i Ebi'l-Fukaha, əl-Haccac, Muxtarı Şir-i Ÿbi İshak
əs-Sabi, Ma Dara Beynehu və Beynə Ÿbi İshak Mine'r-Resail və Divanu'l-Eş'ar.
Böyük Missiya
Hər keçən gün Seyid Razinin güclü əliylə İslam tarixinin parlaq
səhifələrinə yeni bir qızıl səhifə əlavə olunurdu. O, axıcı qələmi və
kafi elmiylə çox qiymətli xidmətlər təqdim etdi. Vəhy Kitabına təfsir
yazdı, fiqhi hökmləri yazdı, gözəl şeirləri və uca əzələsidələrində
maarif selini axıtdı; ağır dini, siyasi və ictimai məsuliyyətləri üstləndi
və… Bütün bunlarla birlikdə etdiklərini kafi görmür, bir boşluq və
əksikliyin var olduğunu hiss edirdi. Sanki bir başqa missiya üçün
yaradılmışdı. Həm də çox böyük bir missiya üçün. O, meydana gələn
sərbəstlik mühitindən ən yaxşı şəkildə faydalanmalı və meydana atılmaq
və keçmişdəkilərə nəsib və müyesser olmayan bir işi tamamlamaq lazım idi.
Şərif Razi, bu İlahi düşüncəylə böyük bir işi başlatdı. Bu işin
Nehcü'l-Belaga adlı şirin bir meyvəsi oldu və Seyid Razinin adını
ebədiyyətə qədər yaşatdı. gerçəkdə o, Möminlərin Ÿmrinin (ə.s.)
başdan sona bəlağətli sözləri və xütbələrini bir yerə toplayan ilk
alimdir.
Seyid Razi, yüksək elmi mövqelər və qiymətli əxlaqi ərdəmlər baxımından
elə uca bir mövqeyə çatmışdı ki dost düşmən, avam havas hər kəs, ona
hörmət gözüylə baxır, ondan əzəmətlə yad edirdi. Ÿhl-i Sünnə alimləri
və böyüklərinin Seyid Razinin əzəməti və böyüklüyü haqqında çox
gözəl sözləri vardır.
Seyid Razi ilə müasir olan Abdulmelik Sealibi, Yetimetü'd-Dehr adlı ədəbi və
təhqiği əsərində Seyid haqqında belə deyir:
"On yaşına girdiyində şeir söyləməyə başladı. Bu gün o, əsrimiz
şairlərinin ən qabaqda gələni və İraq seyidlərinin ən nəcibidir. Nesep
şərifliyi və hasep iftixarına malikdir. Ÿdəbi zahir və fəziləti aşkardır.
Bütün gözəllikləri özündə yığmışdır."
Hatib Bağdadi, Tarix-i Bağdad adlı əsərində belə deyər:
"Razi, Quranın mənalarıyla əlaqədar bərabər/yoldaşına az rast gəlinər
kitablar yazmışdır."
Cemalüddin Ÿbul-Mehasin Yusuf b. Tuğra Atabeki, ən/en-Nücumü'z-Zahire Fi
Müluki Mısre vəl-Qahirə adlı kitabında belə yazar:
"Seyid Razi Yəhudi; lüğət, fiqh və zəif məlumatı və fasih bir şair idi.
Uca bir himmət sahibi və gerçək bir mütedeyyindi. O, atası və qardaşı,
Şiələrin lideri idilər."
Vaxtsız Bir Batış
O gün Bağdad şəhəri, böyük bir təlaş və həyəcan içində idi.
İnsanların maraqlı və mənalı baxışları, içlərini gəmirən bir iztirab
və hüznün xəbərçisi idi. Kimsənin inanmaq istəmədiyi və inana bilmədiyi
acı/ağrılı bir hadisə baş vermişdi. Kimsənin ağılının ucundan bu
tezislikdə belə acı/ağrılı və ürək yaxan bir hadisələ qarşılaşacağı
keçməmişdi… Ancaq olacaq olan olmuşdu və onu qəbul etməkdən başqa çarə
yox idi. Hər kəs, qarşılaşdığı kimsəyə yavaşca və inanmayaraq, "Şərif
Razi vəfat etdi! İnna lilləh və inna ileyhi racinin!" deyirdi.
Seyid Razi, hicri 406 ilinin məhərrəm ayında, həyatının 47. baharında
gözlərini dünyaya yumdu, elm dünyası və Şiə aləmini qana boğdu.
|
