İBN-İ SİNA
 İslam mədəniyyətinin yetişdirmiş olduğu böyük şəxsiyyətlərdən biri
də; bizdə ibn-i Sina və qərbdə Avicenna olaraq tanınan Hüseyin b.
Abdullahdır. Bu təsirli Müsəlman filosof və elm adamı, fəlsəfə və
tibbdəki işləri səbəbindən Şərqdə "bərabər/yoldaş-Şeyx ər-rəis",
Qərbdə "Həkimlərin Şahzadəs(n)i" ünvanını al/götürmüşdür. Üstün
zəkasıyla bir çox elm budağında etmiş olduğu işlərlə elmə saysız
yeniliklər qatmışdır.
Ümumiyyətlə köhnə alimlərin həyatları haqqında çox məlumat sahibi
deyilik, lakin ibn-i Sina digərlərdən fərqli bir şəkildə öz həyatını bir
kitab halında qələmə almışdır. Buna görə doğumundan ölümünə qədər
ümumi bir bioqrafiyasını əlimizdə vardır. Özü həyatını belə izah edir:
"Atamın adı Abdullah, anamın adı da Sitaredir, atam Belhdən gələrək Buxaraya
yerləşmişdi, Samanoğulları hökumətində maliyyə məmuru idi, burada anamla
tanış olub evləndilər və mən 980 ilinin Sentyabr ayında (hicri: safer,370)
dünyaya gəldim.
Fövqəladə bir zəkaya sahibdim, daha on yaşındaykən Quranı başdan sona
əzbərlədim. 18 yaşıma gəldiyim də çağın bütün elmlərini öyrəndim.
gecə gündüz bütün vaxtımı oxuyub araşdırmayla keçirirdim, bəzən
səhərlərə qədər şam işığında kitab oxuyucuydum.
Atam və qardaşım İsmayılı təriqətindən idilər, onlardan bir çox şey
öyrəndim lakin heç bir zaman məni razısalma edə bilmədilər.
Ÿdəbiyyat, məntiq, riyaziyyat və tibb üzərinə araşdırmalar etdikdən sonra,
Aristonun "metafizik" əsərini oxumağa başladım, bəlkə qırx dəfə oxudum
amma heç cür anlaya bilmədim. Davamlı məscidə gedər Rabb'ul aləminə
yalvararaq anlaya bilməmi təmin etməsini diləyərdim. Daha sonraları Farabinin
çox qiymətli "İgrazu Mabe'edut Tabeyə" adlı əsərini tapdım və ancaq onu
oxuyaraq Aristonun kitabını anladım.
Buxara Ÿmri Nuh İbn-i Mənsuru ağır bir xəstəlikdən qurtardım və buna
görə də Samanoğulları sarayının kitabxanasında işləmək icazəsini
al/götürdüm. Bu sayədə xeyli çox əsəri çatdım, bütün vaxtımı kitab
oxumaq və yazmaqla keçirdim. Hökmdar öldükdən sonra da Hemadana gəldim."
İbni Sina, 1037 tarixində 57 yaşında, Hemedanda geridə 250dən çox əsər
buraxaraq, mədə xəstəliyindən öldü.
Ÿsərləri
İbn-i Sina, çoxu fizika, astronomiya və fəlsəfəylə əlaqədar olaraq 250
ətrafında əsər yazmışdı. Bunların içərisində ən əhəmiyyətliləri
fəlsəfə budağında "Şəfa" və tibb budağında "Qanun" adlı əsərləridir.
Farsca olan bir neçəs(n)i xaricində bunların hamısı Ÿrəbcədir, çünki o
dövrdə elm əsərlərini Ÿrəb diliylə yazmaq ədəd/adət idi. Ÿrəbcəyə bu
baxımdan dəyər verilərdi. Xüsusilə tibb elminə dair araşdırmaları son
dərəcə original və doğrudur. Buna görə Şərq və Qərb həkimliyinə sözün
tam mənasıyla, 600 il, hökm etmişdir.
Ÿsərləri Latıncaya və Almancaya çevrilmiş, tibb, kimya və fəlsəfə
sahəsində Avropaya işıq tutmuşdur. Latınlar Onu köhnə Yunan məlumat və
fəlsəfəsinin köçürücüsü olaraq görərlər. Toxuna biləcəyimiz bəzi
əhəmiyyətli əsərləri bunlardır:
1- Şəfa: 18 hissə məntiq, riyaziyyat, təbiət və ilahiyyatı üzərinə və 10
hissədə fəlsəfi mövzular üzərinə işlənməkdədir.
2- Necat: bu kitab bir cür şəfanın xülasəsidir.
3- əl-İşarat vəl-Tenbihat: on hissə məntiq və on hissədə fəlsəfə
haqqındadır. Bu kitaba bir çox əhəmiyyətli alim tərəfindən şərhlər
yazılmışdır, bunların içərisində ən əhəmiyyətliləri Hacı Nasruddin
Tusi və Kutbuddin Razinin şərhləridir.
4- Hikmet'ül Meşrikayn.
5- əl-İnsaf: iki dəridir və Aristonun bütün kitablarının şərhidir.
İbn-i Sina bu fəlsəfəsi əsərləriylə 12inci əsrdən etibarən, 2 əsr
boyunca, Orta əsrlər Xristian Fəlsəfəsinə təzyiq göstərmişdir. İbn-i Sina
fəlsəfəsinin Avropada təsirinin ən güclü olduğu dövr, Latın skolastikleri
dövrü olan 13üncü əsrdir. Qərbli qaynaqların da etiraf etdiyi bu gerçəklər
İbn-i Sinanın düşüncəsinin gəlişim/inkişaf üçün nə qədər
əhəmiyyətli olduğunu göstərməkdədir.
6- əl-Mecmu.
7- əl- Mebde vəl-Mead.
8- əl-Hasil vəl-Mehsul.
9- Hay b. Yakzan.
10- əl-Qanun fi't-Tıb: tamamilə bir tibb ensiklopediyasıdır. Ÿsər, fizioloji,
hıfzıssıhha, müalicə və farmakoloji bəhslərinə ayrılmışdır. Mövzular
diqqətlə araşdırıldığında İbn-i Sinanın bu günki tibb üçün belə
etibarlı olan xeyli çox irəli fikirləri ol/tapıldığını; məsələn
mikroskop olmadığı halda, xəstəliklərin ‘mikrob' məfhumuna bənzər
varlıqlar tərəfindən meydana gətirildiyini sezə bildiyini görərik.
İbn-i Sinanın Qanun adlı əsəri XII. əsrdə Latıncaya çevrildi və Qərb tibb
aləmində bir partlama təsiri etdi. Romanın Galeni də, Ÿr Razidə elmdə
çatdıqları taxtlarından endirildilər və çağın Fransasının ən məşhur
tibb fakültələri olan Montpellier və Lauvain Universitetlərinin təməl kitabı
Qanun oldu. Vəziyyət XVII. əsrin ortalarına qədər belə davam etdi və İbn-i
Sina, 700 il Avropanın tibb müəllimi oldu. Altı əsr əvvəl Paris Tibb
Fakültəsinin kitabxanasında ol/tapılan 9 ana kitabın ən başında İbn-i
Sinanın Qanunu iştirak etmişdir.
Bu gün bibi/hələ Paris Universitetinin tibb fakültəsi şagirdləri St.
gərmənin Bulvarı yanındakı böyük konfrans salonunda toplandıqlarında iki
adamın divara asılı böyük boy portretiylə qarşılaşarlar. Bunlardan biri
İbn-i Sina ‘ya aiddir.
İbn-i Sina kimya sahəsində də işlə/çalışdı və əhəmiyyətli
kəşflərdə ol/tapıldı. Bu barədə Berthelet, kimya elminin bu günki hala
gəlməsində İbn-i Sinanın böyük köməyi olduğunu söyləyər. Bu işləri
və təsirləriylə İbn-i Sina Şərq və Qərb mədəniyyətini inkişaf etdirən
böyük alimlərdən biri oldu.
Fəlsəfə, riyaziyyat, astronomiya, fizika, kimya, tibb və musiqi sahələrində
işlə/çalışmış olan İbn-i Sina riyaziyyat və matematiksel terminlərin
tərifləri və astronomiya sahəsində həssas müşahidə edərin edilməsi
mövzularıyla maraqlandı.
Astroloji və simyaya etibar etməyən İbn-i Sina, 'çevrilmə Qaydanının doğru
olub olmadığını etmiş olduğu təcrübələrlə araşdırdı və doğru
olmadığı nəticəsinə çatdı.
Bütün bunlardan başqa İbn-i Sina çox gözəl şeirlər yazdı. Hətta Türkcə
olaraq yazmış olduğu şeirlər də vardır.
| 