Dua; Eşq vadisi

Həyatda istər romantik, istər ictimai mənada tanış olduğumuz adam ya da kəslər çox əhəmiyyətlidir. Belə ki onların əhəmiyyəti varlığında deyil də yoxluğunda aydın olar. İnsana həqiqi təbəssümlər verən, ürəyinə dinclik dolduran, gerçək sevgi və dostluqları hiss etdirən, mənəvi duyğularına qaynaqlıq edən, könülünə iman toxumları yaşıllaşdıran birinə ilişib qalmaq... Nə gözəl şey, deyilmi? Hər insan əminim həyatının rənginə istiqamət verəcək beləsi bir həyata, xoşbəxtliyə və insanlara ilişib qalmaq istər. Niyə mi? Çünki orada saxta duyğular, insanlar, hadisələr və ən əhəmiyyətlisi saxta xoşbəxtliklər yox. Tamamilə təbiilik, hər şeyi və hər kəsi özünə görə qəbul etmək və hərəkət etmək var yalnız.

Ey könül! Sənin içini işıqlandıran yerə, sənə yaxın olan olğun insanların ol/tapıldıqları yerə get.

Çünki orada onlar sənə gələcək bəlalara qarşı sipər olarlar.

Onlar sənin pisliklərini xoş görərlər, canlarının içində sənə yer verərlər. (Mövlana)

Həqiqətən də insan xoşbəxtliyi harada tapdısa oraya getməli. Çünki xoşbəxtlik, haydı tapaq deməklə ol/tapılmır. Bəzən insana əl yelləyər. Onu görər ya da görməz. İşdə əhəmiyyətli olan da o sahilindən ya da küncündən gördüyü o xoşbəxtliyə qaçar addımlarla yaxınlaşmaq, dəvətnamə çıxarmaqdır. Həyatı bu istiqamətiylə düşünsə insan, həyatın; xoşbəxtliyi və səadəti meydana gətirmə, tutma səyindən başqa heç bir şey olmadığını görər.

Lakin bunu da unutmamalıyıq ki: Ətrafımızda, cəmiyyətdə bir çox yaxşı və ya pis fərqli xarakterlərə sahib insanlar vardır. İctimai bir varlıq olduğumuz üçün də bunlarla iç içə yaşamağa məcburuq. İnsanların ümumisinin düşüncəsinə də ümumiyyətlə mənfəətçilik və mənfəətçilik hakim olmuşdur. İnsanın, qarşılaşdığı hadisələrdən və insanların, hələ dost bilib bağrına basdıqlarının mənfi, yaraşıqsız rəftarlarından və ya hər gün yaşanan acı/ağrılı hadisələrdən təsirlənməməsi qaçınılmazdır. Amma bunları içinə atıb dərd edərək böyütmənin də heç bir mənas(n)ı yoxdur, özünü tebah faktorun/etmənin və köhnəltmənin xaricində. Unutmayaq ki, dünyaya necə baxsaq elə görərik. Yenə unutmayaq ki: "Həyat üç gündür; keçmiş keçmişdir və geri döndürülemez; gələcək də gəlməmişdir, narahatlığa qapılıb gələcəyin qəmini yemək də yersizdir; əhəmiyyətli olan içində olduğumuz indiki zaman dilimidir, onu qiymətləndirmək gərək..."

Ancaq zaman; kamallıq vasitəsidir; zaman olmazsa, heç bir irəliləmə olmaz, heç bir kamala çatılmaz və heç bir məsafə qat edilməz. Əsla zaman və zamanda baş verən acı/ağrılı və şirin hadisələr olmazsa, gizli cövhərlər təcəlli etməyə yer tapmaz, sirlər aşkar olmaz, pərdələrin arxasındakı həqiqətlər görülməz. Zaman olmazsa, məqsədə çatılmaz, hədəfə çatılmaz.

Və bilirik ki, zamanda irəliləmə iki cürdür: Yuxarıya doğru irəliləmə. Aşağıya doğru irəliləmə. Yuxarı və aşağı doğru irəliləyənlərin bütünümün də çatacaqları hədəf (istiqamət) təkdir və bir hədəfləri vardır: "Hər şey O’na dönücüdür. Hara dönsəniz, o tərəf Allahın istiqamətidir." (Ayət-i kərimə)

Ancaq muradlarına çatma barəsində fərqli nəticələr əldə edəcəkləri qətidir. Biri İlahinin Rəhman və Rəhm sifətlərinə mahzar olar, digəri isə Muntakim və Kahhar adlarının təcəlli mahalli. Bu fərqli yol izləmələrindən işdə dünyadakı anlaşılmazlıqlar meydana gəlir və insanlar arasına bir-birlərini anlaya bilməyəcəkləri şəkildə bir anlaşılmazlıq hakim olar; fərqli istiqamətlərə üz çevirmiş insanların uyğunlaşma təmin etməsi, bir-birləriylə uzlaşması çətinləşər, çətinləşmənin kənarında muhalleşir...

Amma nə edə bilərsən ki, dəyişik məqsədlərlə fərqli səmtlərdə seyr edən insanlarla bir yerdə yaşayırsan. Yaşayırsan amma, həyatın da əvəzini ödəyirsən; çoxu zamanlar da gileylər edir, ağılar yandırırsan. Ya sənin kimilər kimi səssizcə qışqıracaq və səsini yalnız könüldən anlayan könül əhlinə eşitdirəcəksən, yaxud da səslər sər edəcək, fəryadlarınla insanları qəflət yuxusundan oyandırıb yaşadıqları ilğımvari həyatdan gerçək həyata qovuşduracaqsan... Beləcə bədbəxtliyə qapılan ürəklərdə nə qədər xoşbəxtlik ağacları yaşıllaşdıracaq və günəş kimi hər yana ümid işıqları saçacaqsan... Xoşbəxt etdiyin kimi, xoşbəxt də olacaqsan; xoşbəxtliyə həsrət birini xoşbəxt etməklə belə xoşbəxtliyin qapısını aralayacaq, çətinliklərlə dolu həyatda, inancının müyesser etdiyi müvəffəqiyyətin zövqünü yaşayacaqsan...

Çünki: "Həyat hər vaxt mübarizələrlə doludur. Ən yaxşısı bunu qəbul edib hər nə olursa olsun xoşbəxt olmağa qərar verməkdir. Xoşbəxtlik isə bir çatış deyil, bir səfərdir. Xeyli çoxları xoşbəxtliyi insandan daha yüksəkdə axtararlar, bəziləri də daha alçaqda. Halbuki xoşbəxtlik insanın boyu xəttindədir... Nə keçmişdə axtarışlıyıq onu, nə də gələcəkdə. Çünki gerçək, bu andan daha yaxşı bir zaman olmadığıdır. Başqa sözlə keçmişdən ibrət götürüb gələcəkdə də xoşbəxt olmaq üçün, içində olduğumuz andan daha yaxşı bir zaman olmadığına inanaraq gözləməkdən imtina etməliyik. Elə isə sahib olduğumuz hər anın qiymətini bilməliyik və unutmamalıyıq ki, zaman heç kim üçün gözləməz. Əgər indi deyil isə, nə vaxt?..."

Yuxarıda da toxunduğumuz kimi, dünyadakı əlaqələrin çoxunun artıq ümumiyyətlə mənfəət və çıxarlar üzərinə qurulduğuna, çoxu əlaqələrə eqoizm və qürurun hakim olduğuna hamımız şahidik təəssüf ki,. Bu, bir gerçəkdir və yaxşı-pis hər kəs bu gedişatdan şikayətçidir. Ancaq nə var ki bəzi zamanlar insanın qarşısına uzun illər axtardığı, amma heç cür tapa bilmədiyi bəzi insanlar da çıxa bilər ki, onları görər görməz o qarşılaşmanın dəyərini anlar və onunla əlaqə təmin etməyə və ondan faydalanmağa çalışar. O baxımdan qarşımıza çıxan fürsətləri, bulud kimi əlimizdən çıxıb getmədən qiymətləndirməmiz lazımdır. Hərçənd bu kimi içdən və səmimi, dürüst insanların diaqnozu, eynilə tapması qədər çətindir; amma insanların gerçək şəxsiyyətlərinin, sözlərində (dilində) və hərəkətlərində gizli olduğu gerçəyini də unutmamaq lazımdır.

İnsan əlbəttə kəslərə izah edə bilmədiyini, özünü anlayan birinə izah etməklə, izah etdiyi və aydın olduğu nisbətdə rahatlayar, təsəlli tapar; rahatladığı üçün də rahatlamasına səbəb olana minnətdar olar.

Amma nə var ki, bəzi zamanlar və ya bəzi vəziyyətlərdə böyük aləmi özündə saxlayan insanın nəfsini və bədənini, səbəbini bilmədiyi bir hüzn saral və bir müddət hər şeydən əl çəkməsinə, heç bir şeydən zövq almamasına, hətta böhrana girməsinə səbəb olar. Bir çarə axtarışa qoyular, necə xilas olaram məni öküzün bu halətlərdən, deyə. Ola bilər bəzi zamanlar çarəni öz iç dünyasında tapar; lakin elə zamanlar da olar ki özünün belə çarə çıxarmaqdan aciz olduğunu görər.

Bu kimi vəziyyətlərdə insanların müraciət etdikləri üsullar fərqli ola bilər, hər kəs özünü bu cür çətinliklərdən, psixoloji böhranlardan qurtarmaq üçün müxtəlif üsullar təcrübəyə bilər. Bu üsullardan biri; əlbət çarəni, özünə dost və sirdaş bildiyi bəzilərinin söhbətində və dərdini onlara açmaqda görməkdir. Yəni belə bir vəziyyətdə əfkarını dağıt/paylayacaq, kədərini azaldacaq, hüznünü aradan qaldıracaq və bir yerə qədər dərdinə ortaq olacaq dost və sirdaş bildiyi bəzilərinə yaxınlaşmaq istər, onunla dərdləşərək, söhbət edərək təsəlli tapmağa çalışar dinlən/istirahət etdiyini və aydın olduğunu gördükcə.

Çünki, hər kəsin bir tutumu və  bir şəxsiyyəti vardır; həyata qarşı da hər kəsin fərqli dünyagörüşü vardır; rənglərdən xoşlanmaq nisbi olduğu kimi, dünyada bir şeylərdən xoşlanmaq, dad al/götürmək və onlardan güc qazanmaq da nisbidir, insandan insana fərq edər. Biri elmdən xoşlandığı, zövq aldığı kimi, bir başqası da başqa şeylərdən, məsələn əylənməkdən, gəzib tozmaktan xoşlanar. Bəziləri gözəlliklərə baxmaqdan xoşlanar, digərləri də gözəlliklərini sərgiləməkdən, nümayiş etməkdən. Bəziləri insanlara xidmət edərək təriflənməkdən ləzzət al/götürər, bəziləri də insanları xidmətinə al/götürməkdən. Bəziləri həmcinslərinə xidmət etməkdən xoşlanar, bir başqaları da özünə xidmət edilməkdən. Bəziləri sevməyi sevər, bəziləri isə sevilməyi; biri aşiq olmağı sevər, bir başqası isə aşan özünü... Necə ki bəziləri xeyiri sevər, bir başqası xeyiri sevməyi sevər (Hz. Süleyman -ə.s-); bəziləri həbsdən xilas olmağı sevər, bir başqası isə xilas olmaq üçün həbsə girməyi sevər (Hz. Yusuf -ə.s-)...

Təbii bəzi şeylərdən hər kəsin xoşlanması, hər kəsin təbiəti zərurətidir; ancaq bəzi şeylər insanların təhsili, şəxsiyyəti və inancıyla əlaqəlidir. İnanclı insanlar da fərqli mərtəbələrdə olduqları üçün həzz aldıqları şeylər də fərqli olacaq əlbət.

İşdə duaya yönəlməmizin bir səbəbi, heç şübhəsiz müxtəlif çətinliklər girdabında qarşılaşdığımız maddi-mənəvi bütün çıxmazlardan xilas olmaq, bağlanan hər qapını yüzümüzə açan Ucalar Ucası Yaradıcıya sığınmaq və Çarəsizlər Çarəsi O Qədr/qadir-i Mütealdan mədət ümid etmək, O ən gözəl Dostla dərdləşmək, söhbət etməkdir; bütün bunlarla dinclik və itminanı tutmaq, arzulanan ləzzəti almak və O’na yönelişi sevməkdir...

Başqa sözlə bəziləri burada söz mövzusu etməyə çalışdığımız duadan, Tez Razı Olan Dosta yalvarışdan, Uca Sevgiliyə yaxınlıqdan, O’na təvəkküldən, O’nunla söhbətdən güc götürər; bir başqaları isə başqa şeylərin, heva-heves qaynaqlı əyləncələrin arxasına düşərək özünü keçici rahatlıqla aldadar. Necə ki bəziləri dara və çətinliyə düşdüyündə Allaha (dua mövqesi) və Allah üçün əldə etdiyi dostlarıyla söhbətə və mənəvi məclislərə yönələrək qəm və kədərlərindən xilas olmağa çalışar, bəziləri də fərqli əyləncə məkanlarına getməklə özünü ovutmağa çalışar. Belə ki bəziləri sazla məcazi eşqi tutmağa çalışar, bir başqaları da nəylə/neylə həqiqi eşqi yaşar. Bəziləri ayrılığa şəbəkələr/ağlar, bəziləri isə ayrılıqdan yanar:

Dinlə, bu ney necə şikayət edir, ayrılıqları necə izah edir:

Məni qamışlıqdan kəsdiklərindən bəri fəryadımdan kişi-qadın hər kəs inlədi.

Ayrılıqdan parça parça olmuş bir ürək istəyərəm ki, iştiyak dərdini açım.

Əslindən uzaq düşən adam, yenə vuslat zamanını axtarar.

Bu nəyin səsi atəşdir, hava deyil; kimdə bu atəş yoxsa yox olsun!

Eşq atəşidir ki nəyin içinə düşmüşdür

Eşq coşğunluğudur ki şərabın içinə düşmüşdür.

Ney, dostdan ayrılan adamın yoldaşı, haldaşıdır.

Onun pərdələri, pərdələrimizi cırdı.

Ney kimi həm bir zəhər, həm bir tiryak

Ney kimi həm bir hemdem, həm bir müştak kim gördü?

Ney qanla dolu olan yoldan bəhs etməkdə

Məcnun eşqinin hekayələrini söyləməkdədir. (Mövlana)

Amma hər şeydən əhəmiyyətlisi tarazlığı qorumaqdır hər vəziyyətdə. Həm dünya ilə əlaqədar, həm də axirətlə əlaqədar. Xüsusilə bu tarazlıq mövzusuna, yaşanan bəzi dadsız hadisələrdən sonra, çətinlik sonrası fərah və sevinc günlərində diqqət yetirmək lazımdır deyə düşünürəm. Çətinliklər girdabında, böhranlar çıxmazında bu tarazlığı qoruyan ən böyük və təsirli faktorlardan biri də, heç şübhəsiz adı ürəklərə dinclik və sükunət dolduran, zikri könülü fərahladan və insanı özündən daha yaxşı anlayan, ona ondan daha çox şəfqətli olan, daha çox sevən sevimli Allahın qapısına yönəlməkdir. Ki bu, dua silahından başqa bir şey deyil. Çünki: "Dua, möminin silahıdır." (Hədis-i şərif)

Təbii/tabe o mövqeyə vara bilmək üçün ortada diqqətə alınması lazım olan əhəmiyyətli bir gerçək də var. O da budur ki: İnsan hər şeydən əvvəl özüylə barışıq olmalı, İlahinin köməyinə güvənərək, O’na dualarda ol/tapılıb yalvarmaq, yalvarmaqla və öz özünə inamını artırmaqla hər kəsdən əvvəl özünü tanımanın, bilmənin və gərəklərini yerinə yetirmənin arxasında olmalıdır. Hər kəsdən əvvəl insanın özü özünü anlamalıdır. Əgər insan özünü anlamada çətinlik çək/məcbur edilirsə, başqalarının özünü anlamasını gözləməsi əbəslə iştigal olacaq. Məqsəd, özünü və bildiyini başqalarına qəbul etdirmək deyil, özüncə haqq bildiyi gerçəyi tapmanın zövqü və sevinciylə öyünmək olmalıdır. Ha başqaları qəbul etsin, anlasın; ha qəbul etməsin, anlamasın. Birinci vəziyyətdə başqalarının özünü anlamadığıyla qarşılaşdığında, ümidsizlik və ümidsizlik, hüzn və kədər hakim olar mənliyinə, niyə/səbəb aydın olmuram deyə öz psixologiyasını hamı/həmişə çətin vəziyyətə soxar, böhrana belə girər. Lakin ikinci vəziyyətdə başqaları özünü mənayasa belə, gerçəyi tapmanın və doğru yolda olmanın sevinci, müvəffəqiyyətli həyat sürdürməsinin ən böyük xoşbəxtlik qaynağı olar.

Mən əminim ki, insan özüylə barışıq olar, özü özünü anlar, dərində vəqf olub dərmanı üçün də əlac tapmanın axtarışına qoyulsa, əlbət özünü anlayan və dərdinə dərman olan bəziləri də qarşısına çıxacaq; sirdaşı və əlindən tutanı, dərman səbəbi olacaq. Eynilə Əli (ə.s) kimi birinin Rəsulullaha (s. a. a), Kumeyl kimi birinin Hz. Əliyə (ə.s), Cabir-i Cu'fi kimi birinin də İmam Misə (ə.s) sirdaş olduğu kimi. Mövlana nə də gözəl demiş:

Mən hər məclisdə, hər birlikdə ağladım, inlədim.

Mən xasiyyətsiz insanlarla da, yaxşı insanlarla da düşüb qalxdım.

Hər kəs öz anlayışına görə mənim dostum oldu.

Amma kimsə mənim könülümdəki sirləri araşdırmadı, öyrənmədi.

Halbuki mənim sirrim, fəryadımdan uzaq deyil.

Lakin hər gözdə onu görə biləcək nur,

Hər qulaqda onu eşidə biləcək güc yoxdur.

Bədən candan, can da bədəndən gizli deyil.

Ancaq kimsəyə canı görmə icazəsi verilməmişdir.

Bundan kənarını izah etməyə cəhd etsəm, ağılsızlıq etmiş olaram.

Çünki bunu izah etmək, anlayışın da, anlatılışın da kənarındadır.

Əgər söyləyəcək olsam, ağıllar yerindən qopar.

Əgər yazarsam, nə qədər qələmlər qırılar.

Ən qiymətli şərhləri etsəm, bu şərhlərim belə

Qiyamətə qədər çox qısa qalar.

Buna görə mən çarəsiz susuram.

Əgər istəsən, sən öz derunundan oxu.

Həqiqətən də elədir, insanın sirri, fəryadı uzaqlarda deyil; tərsinə tam yanında, hətta öz içindədir; niyə/səbəb uzaqlarda axtarsın ki? Və bu vəziyyət ən gözəl şəkliylə dua mövqesində, Könüllər Sultanı ilə münacat əsnasında ortaya çıxar, özünü göstərər. Amma təəssüf ki,, başda özüm olmaq üzrə, bizlər heç cür araşdırıb öyrənmirik, öz analizimizi etmirik. Halbuki Hz. Əlinin (ə.s) təbiriylə bizdə böyük aləm gizlidir. Ki minlərlə təəssüf ki,, biz bu aləmi kəşf etmə səyi içində deyilik. Halbuki: "Özünü bilən, Rəbbini də bilər."

O səbəblə həmişə özümüzü tanımamız və tanışımız şəkliylə ehtiyaclarımızı aradan qaldırmada lazımlı olan istiqamətlərə diqqət yetirərək hərəkət etməmiz və ətrafımızdakı insanlara ona görə davranmamız lazımdır. Bəzən tək qalmaqla insan rahatlayar, sakitləşər; bəzən də səmimi bildiyi dostların söhbətində o dincliyi tutar, dərdləşməklə ürəyini sıxan dərdlərini içindən söküb təyin edər; bəzən də gecələrin zülmət qaranlığında gerçək Dost ilə halvet edib münacatta ol/tapılmaq, şanı uca Ruhun sahibiylə həm-raz olub Allahın dərgahına raz-u niyaz etmək, güc qaynağı olar dərdli insan üçün, hər vaxt olduğu kimi. Bütün bunların hamısı da hiss edilən deyərdi və hüznü atmaq, ağırlıq edən günah yükünü yüngülləşdirmək və iztirablardan, çıxmazlardan xilas olmaq üçündür bəlkə də... Ya da yuxuya getmiş könülü və könülləri oyandırmaq, qəflət dənizində boğulmaqdan xilas olub qurtuluş gəmisinə minmək və mindirmək üçündür. İşdə bu səbəblə dua; teyakkuz halıdır, oyanıqlıqdır... Ağılı mədəniyyət qaynağına, ürəyi eşq mənbəsinə çatdıran, eşq səccadəsində gözdən çaylar axıdandır... Bir ömür boyu könül evinə gəlməsini gözlədiyi Sevgilini gözü yaşlı, oyanıq halda gecənin qaranlıqlarında heç yatmadan təsbeh əlində zikr edərək gözləməkdir... Çünki dua; gecənin qaranlıqlarında Nur ilə yol tapmaqdır, eynilə Pərvanənin Şemin atəşiylə yol tapıb könülünü işıqlandırması kimi...

Füzuli deyir ki:

"Bir aşiq varmış vaxtilə; şama bənzəyən bir aşiq... Şam kimi tək... Yanar yandırılarmış gecələr boyu və könül atəşiylə işıqlandırmağa çalışarmış hicranın və həsrətin qaranlıqlarını... Heç yatmaz; dilində sevimli adı, gözü qapıda gözləyərmiş dayanmadan... Gecələrdən bir gecə, bəlkə bir vuslat gecəsi olar da sevimli geliverir deyə ümidlənər, bu ümidlə eynilə şam kimi can ipindən incilər tökər və ətəklərində yığarmış onları yığın yığın... Də ki sevimli gəldiyində, hazırlıqsız tutulmuş olmasın və üz görümlüğü olaraq ayağına saçacağı inciləri tapılsın..."

Eşqi, məcaz diliylə izah edən əhvalatlardan və timsallerden biridir Şem ilə Pərvanə hekayələri. Üşüyən və titrəyən Pərvanənin Şemin istiliyiylə istiləşməsi, yəni sevgilisinə vuslatı və sonunda onda pis olub onunla davamlılıq tapması...

Bəli; Pərvanənin odla rəqsi, ehtimal sərhədlərinə söykənən bir aşan əhvalatıdır... Ağıl fərariliyə dayanmışkən, ömürə hazan yarpağı buraxan bir əfsanədir... Şemin isti nəfəsini ürəklərdə hiss etdirən bir eşq nağılıdır...