Bu həqiqət azacıq diqqət yetirməklə insana da aid olur və onda heç bir müəmmalı məsələ qalmır. Yalnız bir məsələ vardır ki, bə`zi vaxtlar insan maddi mənafelər uğrunda o qədər çəkişmə və qarşıdurmalarla yaşayır ki, öz şüur qüvvəsinin hamısını həyatı mübarizələrə sərf edir və bütün vaxtını məişətini tə`min etməklə keçirir. Bu kimi fikir və düşüncələrə vaxt tapmır və nəticədə həqiqətdən qafil qalır. Yaxud, təbiətin insanı aldadan zahiri gözəlliklərinə vurulur, eşy-işrət və bihudə işlərlə məşğul olur; bu həqiqətləri qəbul etmək maddi açıq-saçıqlıqların və bir çox heyvani azadlıqların qarşısını aldığına görə, təbii olaraq, bu kimi həqiqətlərin özü və oxşarları barədə araşdırma aparmaqdan imtina edir.
Məhz buna görə də Qur`ani-Kərim məxluqatın və onlara hakim kəsilmiş qanunauyğunluqların barəsində müxtəlif yollarla söhbət açaraq, bu kimi məsələlərə daha çox diqqət yetirmiş və bu haqda bir çox dəlil-sübutlar gətirmişdir. İnsanların çoxu təbiətin zahiri gözəlliklərinə aldandıqları, xoşbəxtliyi maddi həyatdan daha çox istifadə etməkdə gördükləri, maddi və hiss olunan şeylərlə daha çox ünsiyyətdə olduqlarına görə fəlsəfi təfəkkürə malik deyillər və onlar dəqiq elmi nəzəriyyələri araşdırmaq imkanından məhrumdurlar.
Lakin hər bir halda insan yaradılış dünyasının kiçik bir hissəsidir və bu dünyanın başqa hissələrindən, ona hakim olan cüz`i və külli nizamlardan bir anlığa olsa da, ehtiyacsız bir halda öz zehnini yaradılış aləminə, onda cərəyan edən qayda-qanunlara yönəldə bilər və nəticədə aləmin yaradıcısının varlığını dərk etməyə nail olar.
Allah-taala öz kəlamında buyurur:
“Asimanların və yerin yaradılışında iman əhli üçün nişanələr və elə ayətlər vardır ki, onları tövhidə doğru istiqamətləndirir, həmçinin öz yaradılışınızda, yer üzərində pərakəndə yayılmış bu qədər canlılarda yəqin əhlini haqqın yeganə olmasına çatdıran əsər və əlamətlər vardır, gecə gündüzün arasında yaranan ixtilaflarda, belə ki, bə`zən bir-biri ilə bərabər bə`zən isə biri uzun biri isə qısa olur, həmçinin mütəal Allahın asimandan göndərərək ölü yeri onun vasitəsilə diriltdiyi yağışda, həmçinin küləkləri bir tərəfdən digər tərəfə hərəkət etdirməkdə çoxlu şahidlər və dəlillər vardır ki, əql və idrak sahibləri bu haqqı etiraf edirlər.”[1]
İzah:
Qur`ani-Kərimdə insanı asimanların, yerin, ayın, ulduzların, dağların, dəryaların, bitkilərin, heyvanların, insanın yaradılışı barədə təfəkkür etməyə vadar edən çoxlu ayələr vardır; bu növlərin hər birində insanı heyrətə gətirən qanunauyğunluqlar xatırladılır. Doğrusu, dünyanın müxtəlif fəaliyyətlərini yaradılışın hədəfinə doğru hidayət edən nizam və quruluş həddən artıq heyrətamizdir. Yerdən göyərən bir buğda dənəsi sünbülə çevrilir. Yerə səpilib şumlandıqdan sonra yarılır, yaşıl bir rüşeyim halında inkişafa başlayır, ağ köklər yerin dərinliklərinə doğru irəliləyir, öz məqsədinə çatdıqdan sonra, sanki böyük və geniş fabrik-zavodlar işə düşür; insan ağlı onun əzəmət və mürəkkəbliyini müşahidə etdikdə heyrətdən donub qalır. Asimandakı ulduzlar, işıq verən günəş, parlaq ay, yer və bunların hər birinin öz orbitində və günəş ətrafında hərəkətləri, öz daxillərində gizlənən qüvvələr, eləcə də toxumlarda qoyulmuş sirli qüvvələr, ilin dörd fəsli, iqlim qurşaqları, bulud, yağış, külək, gecə-gündüz və s. hamılıqla insan üçün bir buğda sünbülünün boya-başa çatmasında tə`sir göstərir; onlar öz ağuşuna aldığı bu kiçik varlığı dayə kimi əlbə-əl dolandırıb axırıncı mərhələyədək inkişaf etdirir, son məqsədə çatdırır.
Körpə uşağa da nəzərə salsaq görərik ki, bitkidən də mürəkkəb quruluşa malikdir. Milyonlarla, bəlkə də milyardlarla mürəkkəb proseslərin və yaradılış dəstgahının müntəzəm, mürəkkəb və son dərəcə dəqiq əməliyyatlarının məshuludur. Bir insanın xarici vücudundan əlavə, onun daxili aləmində də insanı heyrətə gətirən bir sistem vardır; uzun əsrlər boyu dünya mütəfəkkirləri onun zahirinə tamaşa edirmiş kimi, hər gün onun sirlərindən birini kəşf edib açıqlamışlar; lakin hələ də onların insan barəsində əldə etdikləri mə`lumatlar kəşf olunmayanlarla müqayisədə təsəvvürolunmaz dərəcədə azdır.
Söhbətin əvvəlində qeyd olunduğu kimi, hər hansı bir şəxs təbii quruluşunda ehtiyaclı olduğu şeylərin hamısına malik olsa kamil olacaq, bunlardan hər hansı birini itirsə həmin cəhətdən naqis sayılacaqdır.
Mə`lum olur ki, kamal və ya kamillik reallığın hər hansı bir növündən olan ehtiyacların aradan qaldırılması, nöqsanın olmamasıdır. Bu elm sifətinə bənzəyir ki, cəhalət qaranlığını aradan qaldırır, mə`lumu alim üçün aydınlaşdırır. Eləcə də bir ibrət kimidir; qüdrətə malik olan şəxsin məqsəd və istəklərini onun üçün mümkün edir və onu həmin şeylərə yiyələndirir. Həyat, əhatə və s. sifətləri də buna misal göstərmək olar.
Vicdanımız belə bir mühakimə yürüdür ki, dünyanın yaradanı bütün kamal sifətlərinə malikdir. Çünki, reallıq baxımından heç vaxt təsəvvür etmək olmaz ki, bir şəxs müəyyən bir sahədə çətinliyə malik olduğu halda, başqalarının çətinliyini dəf edə bilsin.
Allah-taala Qur`ani-Kərimdə özünün bütün kamal sifətlərini vəsf edir, hər növ eyb və nöqsanlardan uzaq olduğunu buyurur:
“Mütləq şəkildə ehtiyacsız olan və hər bir möhtacın ehtiyacını aradan qaldıran rəhmət sahibi yalnız Allahdır.”[2]
Yenə buyurur:
“Ən yaxşı və ən gözəl sifətlər o Allaha məxsusdur ki, Ondan başqa bir mə`bud yoxdur.”[3]
(Diri, elmli, görən, eşidən, yaradan və ehtiyacsız olan Allahdır). Deməli, Allahı bütün kamal sifətlərinə malik və bütün nöqsan və çatışmazlıqlardan pak bilmək lazımdır. Nöqsanlı hal olarsa, həmin cəhətdən ehtiyaclı olacaq və ehtiyaclı olan bir varlıq Allah sayıla bilməz. “Subhanəhu və təala əmma yuşrikun.” “Allah müşriklərin Ona qoşduqları şeylərdən pak və münəzzəhdir!”
[1] “Casiyə” surəsi, 5-ci ayə.
[2] “Ən`am” surəsi, ayə:133
[3] ”Taha” surəsi, ayə:8
|
