Tarix boyunca Livan, çox böyük alimlər, müçtehitler və mücahidlər
yetişdirən bir məmləkət olmuşdur. Bu torpaqlarda, az amma bütün İslam
coğrafiyasına təsir edən, hətta bütün dünyaya böyük təsirlərdə
ol/tapılan insanlar yetişmişdir. Məsələn, Şeyx Bahas(n)ı, Allame
Şerefuddin, İmam Musa Sadr və daha yüzlərlə böyük alim.
Livanlı və İslama saysız xidmətləri ol/tapılan, bənzərsiz əsərləriylə
hal-hazırda dahi minlərlə müçtehit yetişməsinə səbəb olan, Ehlibeyt
məktəbinin varlığıyla fəxr etdiyi, bu alimlərdən biridə Şəhid-i Sanidir.
Şəhid-i Sanının bizim üçün bir başqa əhəmiyyətli xüsusiyyəti də,
mübarək qəbirinin İstanbulda ol/tapılmasıdır.
Doğumu Və Ailəsi
Ÿsl adı, Şeyx Zeynuddin b. Ÿli b. Ÿhməddir, lakin hər kəs tərəfindən
ümumiyyətlə Şəhid-i Sani (ikinci şəhid) olaraq tanınmaqdadır. Bu böyük
alim, 8 Mart 1506 (h: 13 Şevval 911) ilində, elm, təqva və üstün əxlaqi
xüsusiyyətlərə sahib cənub Livanlı bir ailədə gözlərini dünyaya açdı.
Atası, o bölgənin qabaqda gələn alimlərindən Nuriddin Ÿlidir.
Şəhidi Sanının soyundan İslama faydalı çox böyük alimlər çıxmışdır.
Belə ki, hər biri Allah yolunda etdikləri böyük xidmətlər və çəkdikləri o
qədər ağrılar üzündən adlarını qızıl hərflərlə yazdırmışlar.
Məsələn:
Meaalim'id Din fil Üsul kitabının yazıçıs(n)ı Allame Ÿbu Mənsur Cemaluddin
Həsən. Cəfəri fiqhinin əhəmiyyətli əsərlərindən Medarik, kitabının
yazıçıs(n)ı Seyit Məhəmməd Ÿli Amuli, Livanlı Müsəlmanların iftixarı
olan İmam Musa Sadr. Özü kimi məzlumca şəhid edilən Məhəmməd Mis Sadr,
qardaşı Bintül Xuda və digər onlarla şəhid və alim. Hamısı Şəhid-i
Sanının soyundan gələn, Onun kimi İslama xidmət edən və Ehlibeyt yolunda
şahidliyə çatan insanlardır.
Təhsili
İlk müəllimi atasıdır, atası Nuriddin Ÿli b. Ÿhmədin yanında müqəddimə
dərslərini oxudu, daha uşaq yaşlardaykən atasını itirdi. Atasının ölümü
Ona çox çətin gəlmişdi, ayrıca artıq kimsəsiz qalmışdı. Meys
qəsəbəsindəki bibi/hələsinin yanına getmək məcburiyyətində qaldı, amma
əslində bu ilahi bir lütf idi, çünki burada ol/tapılan dövrün böyük
alimlərindən şeyx Ÿli b. ABŞılalıdan içtihat yolunda lazımlı olan bütün
elmləri öyrəndi. Fiqh, hədis, təfsir və fiqh metodologiyası kitablarını bu
alimin yanında oxudu. Daha sonrasan da digər alimlərdən də faydalana bilmək
üçün səfərlər edib, müxtəlif ölkələrə getdi.
İlk olaraq Kereki Nuh şəhərində ol/tapılan Meheccet'ül Bəydənin
yazıçıs(n)ı Cəfər Kerekidən dərs almaq üçün onun yanına vardı. Daha
sonra Şama gedərək, Şeyx Məhəmməd b. Mekkidən tibb, fəlsəfə və qiraət
elmini öyrəndi. Könülündə ol/tapılan elm susuzluğu və hədəfi olan İslama
xidmətlə yorulmaq bilmədən, böyük çətinliklərlə özünü Misirə
çatdırdı. Burada dəyişik budaqlarda dəyişik ustadlardan faydalandı.
1537-ci ildə həcc farizasını yerinə yetirdikdən sonra, Qüdsə gələrək
burada ol/tapılan ehlisünnetin böyük alimlərindən Şeyx Şemsuddin b. Ÿbu
Lətifə, Düzgünü Buxari və Düzgünü Müslümü oxuduqdan sonra ondan
rəvayət nəqli icazəsini al/götürdü.
Şəhid Sanının elm öyrəndiyi ustadlarından bəziləri bunlardır:
1- Atası, Ÿli b. Ÿhməd Amuli Cabai (ö. 925)
2- Şeyx Ÿli b. ABŞılalı Meysi (ö. 938)
3- Seyit Həsən b. Cəfər Kereki4-
5- Şehabuddin b. Neccar Hanbeli
Elmi Ölçüs(n)ü
Şəhid Sani, hər nə qədər Cəfəri məktəbinin müctəhidi olsa da, bir çox
ehlisünnet şəhərlərində ol/tapılaraq onların kitablarını tədris
etmişdir. Belə ki, həm ehlisünnet tərəfindən və həm də şiələr
tərəfində çox sevilməkdə və elminə böyük əhəmiyyət verilməkdə idi.
Dövrün Osmanlı padşahı, Onu İstanbula dərs vermək və şagirdlər
yetişdirmək üçün dəvət etdi. Bu dəvəti qəbul edən Şəhidi Sani 1545 (h:
952) ilində İstanbula gələrək, Fateh səmtində dərs verməyə başladı,
tədrisin yanında kitablar yazdı. İstanbulda, on elm budağında çox
əhəmiyyətli on əsər qələmə aldı. İstanbulun qabaqda gələn alimlərindən
Qazı Ÿsgər Məhəmməd, Şəhid-i Sanının əsərlərindən, elmindən və uca
əxlaqından çox təsirləndi, necə ki Qazı Ona; "dilədiyi yerdə dərs verib,
idarə etmə səlahiyyətini verdi". Şəhid-i Sani, İstanbuldan ayrılaraq Livana
geri döndü və Balebekdə Nuriyyə mədrəsəsində dərs verməyə davam etdi.
Balebekdə dərs verdiyi müddətcə elmi şöhrəti sayəsində artıq mərci də
olmuşdu. Seçmə alimlər və elm sevdalıları, bu uca şəxsiyyətin elmi və
əxlaqi xarakterindən feyiz al/götürmək üçün uzaq diyarından yola çıxaraq
onu görməyə gəlirlər, onun isti nəfəsindən faydalanırdılar.
Şəhid-i Sani, bu şəhərdə çox geniş bir şagird kütləsinə dərs verirdi.
Cəfəri, Hənəfi, Şafis(n)i, Maliki və Hanbeli təriqətlərinə aid fiqh və
əqaid mövzularını çox yaxşı bildiyindən və bu mövzulara hər kəsdən daha
vəqf olduğundan hər seqmentə xitab edə bilirdi. Həm fiqhdə, həm də akaitte
müasir və razı dərslər verirdi, hər kəs öz təriqətinə görə ondan fətva
al/götürərdi. Yetişdirmiş şagirdlərdən bəziləri bunlardır:
1- Seyit Nuriddin Ÿli Amuli Cibə-i
2- Vesail'üş Şiənin yazıçıs(n)ı Azadı Amuli.
3- Seyit Ÿli Hüseyni Cezini
4- Şeyx Hüseyin b. Abdussamet Hərisi
5- Bahauddin Məhəmməd b. Ÿli.
Ÿsərləri
Bərəkətli ömürü davamlı dərs vermək, danışmalar etmək, insanları
işıqlandıraraq keçdi, bütün bu məşğul olunarının yanında 70
əhəmiyyətli əsəri də qələmə aldı. Bunlardan bəziləri belədir:
A: Fiqh budağında.
1-Ravz'ul-Cinan fi Şərh-i İrşad'il-Ezhan. 2- Mesalik'ul-Efham fi Şərh-i
Şerai'il-Ahkam. 3- əl-Fevaid'ul-Amelliyye fi Şərhin-Nefliyye. 4-
əl-Mekasid'ul-İlliyye fi Şerh'il-Elfiyye. 5- ər-Ravzat'ul-Behiyye fi Şərh-i
Lümat'id-Dımeşkiyye.
B: Üsulu Fiqh
1-əl-Bidayet-u fi İlm'id-Diraye.2- Temhid'ul-Kavaid'il-Usuliyye li
Tefri'il-Ahkam'iş-Şer'iyye. 3- Şərhi əl-Bidayet-u fi İlm'id-Diraye.
C: Hədis
1-Kitabın fil-Ahadis.2- Gunyet'ul-Kasidin fi Istılahat'il-Muhaddisin.
D: Dua
1- Risalətin fil-Ediyye. 2- Risalətin fi Adab'il-Cuma.
E: Kəlam elmi
1- Hakaik'ul-İman.
F: Təfsir
1- Risalətin fi Aşerh'il-besmele.
g: Ÿxlaq və mədəniyyət
1- Munyet'ul-Murid fi Edeb'il-Mufid.2- Mesken'ul-Fuad İnde Fıkhıl-Ehibbe
vəl-Övlad. 3- Keşf'ur-Raybet an-Ahkam'il-Gıybet.
Şahidliyi
Şəhid-i Sani də fəzilət sahibi digər şəhidlər kimi gözünü dünya
ehtirası bürümüş, şəxsi mənfəətləri arxasında olan bir dünya
perestlerin qurbanı olmuşdu. Hadisə, qısaca belə reallaşmışdır:
Cibə əhalisindən iki adam, aralarındakı bir anlaşılmazlığı həll etməsi
üçün Şəhid-i Saniyə müraciət edərlər. Şəhid də, şəri üsullara görə
aralarında hökm edər. Ÿleyhinə hökm edilən adam, bu hökmə qarşı
gələrək Seyda Şəhəri qazısına sığınar və onun yanında Şəhid-i Sanini
Rafiziliklə günahlandırar/cinayətlər. Qazı, dərhal hərəkətə keçərək
vəziyyəti Osmanlı padşahı Sultan Səlimə bildirər. O da Şəhidi həbsi
üçün birini vəzifələndirər. Və ondan Şəhidi tapmasını, təriqəti
haqqında məlumat al/götürməsini, Rafizi olması halında dərhal həbs edib
sarayına gətirməsini istər.
Vəzifəli, Şəhidin həccə getdiyini öyrənər öyrənməz nəğdə düşər və
hələ Məkkəyə çatmadan onu yaxalayar. Şəhid, həcc farizasını yerinə
yetirmək üçün ondan möhlət istər, otaq icazə verdikdən sonra, həccini
bitirər. Daha sonra Şəhidi həbs edərək İstanbula doğru yola qoyular.
İstanbula yaxınlaşdıqlarında biriylə qarşılaşarlar, bu adam Şəhidi həbs
edənə belə deyər:
—Sən bunun kim olduğunu bilirsənmi? bu adamın İstanbulda çox sevəni var,
sarayda belə bunu sevənlər var. Padşaha yol boyunca mənə zülm və əziyyət
etdi dərsə/desə, bil ki padşah səni çox pis cəzalandırar. Yaxşısımı sən
bunu buracıqda öldür və başını saraya apar.
Otaq, Allahdan qorxmadan 1558 (h: 966) ilində, bu böyük alimin mübarək
başını oracıqda kəsdi və başını al/götürərək yola qoyuldu, bədəni də
eləcə yerdə qaldı.
Sultan Səlim, göndərdiyi adamın etdiyi bu işə çox qızar/hirslənər.
Sarayda ol/tapılan Seyit Abdurrahim Abbasi, Şəhidin çox köhnə dostlarından
idi və kəsik başını görüncə çox kədərlənər, padşahdan qatilin mütləq
cəzalandırılmasını və qisas edilməsini istər. Padşahda Şəhidi Sanini
qətl edənin, dərhal öldürülməsini əmr edər.
Allame Məclisinin şagirdlərindən və o dövrün alimlərində Nimetullah
Cəzairi, Şəhidi Sanının başsız qalan bədəni haqqın bunları yazmaqdadır:
"Acımazsızca başı kəsdi və bədəni eləcə yerdə qaldı. gecələri davamlı
bədəninə səmadan nur əks olunmaqda idi. Bunu görən ətrafdakı kəndlilər
dərhal oraya gəldilər, böyük bir alim və övliya olduğunu anladılar. Dərhal
bir qəbir qazıb, oraya basdırdılar və Şəhid üçün böyükcə də bir
türbə etdilər. İndi İstanbulda Zeynuddin Vəli Türbəsi olaraq tanınmaqdadır
və qəbiri başına gələrək dua edənlər çoxdur."
Allah ruhunu şad etsin, uğrunda şəhid olduğu Ehlibeytdən ayırmasın və
bizlərə də bu alimin himayəsini nəsib etsin.